________________
૧૮૮
૯. કાર્ય કે પ્રતિ સાધકતમ તો તત્સમયની યોગ્યતારૂપ ક્ષણિક ઉપાદાન કારણ જ
છે; ન તો ત્રિકાળી ઉપાદાન નિયામક છે અથવા ન તો નિમિત્ત કારણ છે. ઉદાહરણ તરીકે :- . (૧) એક ધોરણમાં અનેક વિદ્યાર્થી ભણે છે. એને ભણાવવાવાળા અધ્યાપક એક, પુસ્તક તથા બીજી સામ્રગી પણ એ જ, છતાં પણ બધા જ વિદ્વાન નથી થઈ જતા. બધા પોતપોતાની યોગ્યતા અનુસાર જ વિદ્વાન થાય છે. (૨) સમોશરણમાં એક સાથે અનેક જીવ ધર્મ ઉપદેશ સાંભળે છે, બધાને માટે એ જ દિવ્ય ધ્વનિરૂપ ઉપદેશ સરખો જ હોય છે, પરંતુ બધા જ સમ્યગ્દષ્ટિ, શ્રાવક કે મુનિ તો થઈ જતા નથી. બધા પોતપોતાની યોગ્યતાનુસાર જ પરિણમે છે. (૩) ભગવાન મહાવીરનો જીવ-મારિચીના ભવમાં જ કેમ મોક્ષ ન પામ્યો? શું ત્યાં સનિમિત્તોકે ઉપાદાન ન હતું? બધું જ હતું પણ ત્યાં મોક્ષરૂપ પરિણતિની તત્સમયની યોગ્યતારૂપ ક્ષણિક ઉપાદાન કારણ ન હતું તો કાર્ય ન થયું.
તેથી એ સિદ્ધ થાય છે કે જ્યારે પર્યાયગત ઉપાદાનની તૈયારી હોય, - ત્યારે કાર્ય થાય છે, તે સમયે યોગ્ય નિમિત્ત પણ હોય જ છે એને શોધવા નથી
જવું પડતું. ૧૦. નિમિત્તોના પ્રકાર: નિમિત્ત
અથવા નિમિત્ત
ઉદાસીન
અંતરંગ બહિરંગ ઉદાસીન નિમિત્ત ઈચ્છાશક્તિથી રહિત અથવા નિષ્ક્રિય દ્રવ્ય ઉદાસીન નિમિત્ત
હોય છે. પ્રેરક નિમિત્ત: ઈચ્છાવાન અને ક્રિયાવાન દ્રવ્ય પ્રેરક નિમિત્ત છે. ધર્મ, અધર્મ, દ્રવ્ય તેમજ આકાશ અને કાળ ઉદાસીન નિમિત્ત છે. વિદ્યાર્થીઓને ભણાવતા પુસ્તકો તેમજ અન્ય સામગ્રી ઉદાસીન નિમિત્ત છે. વિદ્યાર્થીને ભણાવવાવાળા અધ્યાપક પ્રેરક નિમિત્ત છે. ધજાને ફરકાવવામાં હવા સક્રિય હોવાથી પ્રેરક નિમિત્ત છે.
