________________
૧૮૬
ક્ષણિક ઉપાદાન: (૧) દ્રવ્ય અને ગુણમાં જે પર્યાયોનો પ્રવાહકમ અનાદિ
અનંત ચાલ્યા કરે છે, એ પ્રવાહક્રમમાં અનંતરપૂર્વક્ષણવર્તી પર્યાય ક્ષણિક ઉપાદાન કારણ છે અને અનંતરઉત્તરક્ષણવર્તી પર્યાય કાર્ય છે. એને એમ પણ કહેવામાં આવે છે કે અનંતરપૂર્વક્ષણવર્તી પર્યાયથી યુક્ત દ્રવ્ય કારણ છે અને અનંતરઉત્તરક્ષણવર્તી પર્યાયથી યુકત દ્રવ્ય કાર્ય છે. (૨) તે જ સમયની પર્યાયની તે જ સમય હોવારૂપ યોગ્યતા ક્ષણિક ઉપાદાન કારણ છે અને તે પર્યાય કાર્ય છે.
ઉપાદાન કારણ
(૧) ત્રિકાળી ઉપાદાન
ક્ષણિક ઉપાદાન
(૨) અનંતરપૂર્વેક્ષણવર્તી પર્યાય (૩) તત્સમયની યોગ્યતા ક્ષણિક ઉપાદાન કારણને સમર્થ ઉપાદાન કારણ પણ કહે છે; કારણ કે ત્રિકાળી ઉપાદાન કારણ તો સદાય વિદ્યમાન રહે છે, પણ જો તેને જ સમર્થ કારણ માનવામાં આવે તો વિવક્ષિત કાર્યની સદા ઉત્પત્તિ થતી રહેવાનો પ્રસંગ આવશે. અનંતરપૂર્વક્ષણવર્તી પર્યાયનો વ્યય તેમજ એ સમયે એ પર્યાયની ઉત્પન્ન થવાની યોગ્યતા જ સમર્થ ઉપાદાન કારણ છે; જેના વગર કાર્યની ઉત્પત્તિ નથી થતી અને જેના હોવાથી નિયમથી કાર્યની ઉત્પત્તિ થાય જ છે.
આ પ્રમાણે આટલા વિવેચનથી એ સ્પષ્ટ થયું કે સમર્થ ઉપાદાન એક જ હોય છે અને તેનાથી ઉત્પન્ન થવાવાળું કાર્ય તે જ હોય છે કે જેનું તે સમર્થ ઉપાદાન છે. ત્યાં એ કાર્યનું જે કાંઈ પણ નિમિત્ત હોય છે, તેમાં ઉપાદાનની ક્રિયા કરવાની શક્તિ નથી હોતી. માત્ર એ ઉપાદાન અનસાર થવાવાળા કાર્યનું સૂચક હોવાથી એનું નિમિત્ત કહેવામાં આવે છે. અને આ આધાર પર નિમિત્તના અનુસાર કાર્ય થાય છે એવો વ્યવહાર(ઉપચાર) કરવામાં આવે છે.
આ પરથી એ તથ્ય નક્કી થયું નિયામક કારણ ત્રિકાળી ઉપાદાન કારણ
