________________
૧૭
૨. સ્વાભાવિક ભાવ નિમિત્તાધીન ભાવ ૩. સત્યાર્થ
અસત્યાર્થ ૪. ભૂતાર્થ
અભૂતાર્થ ૫. ધ્રુવ ભાવ
ઉત્પન્ન ધ્વસીભાવ ૬. ત્રિકાળ ટકે એવો ભાવ ક્ષણમાત્ર ટકે એવો ભાવ ૭. સ્વલક્ષી ભાવ
પરલક્ષી ભાવ ૮. ખરેખરું સ્વરૂપ
કથનમાત્ર સ્વરૂપ ૯. સ્વદ્રવ્યાશ્રિત
સંયોગાશ્રિત ૧૦. પોતાના ભાવને પોતાનો કહેવો બીજાના ભાવને બીજાનો કહેવો ૧૧. નિરાકુળતા
આકુળતા ૧૨. આશ્રય કરવા લાયક આશ્રય કરવા લાયક નથી
નિશ્ચય નયનો વિષય અભેદ-અખંડ આત્મા છે, એના આશ્રયથી જ સમ્યગ્દર્શનની ઉત્પત્તિ થાય છે. એટલે જ એને ભૂતાર્થ કહેવામાં આવે છે. વ્યવહાર નયનો વિષય ભેદરૂપ અને ખંડરૂપ વસ્તુ છે એના આશ્રયથી મિથ્યાત્વની પુષ્ટિ થાય છે.
જ્ઞાન બંને નયોનું કરવું પણ તેમાં પરમાર્થે આદરણીય નિશ્ચયનય છે-એમ શ્રદ્ધા કરવી. વ્યવહાર અને નિશ્ચયનું ફળ :
વીતરાગે કહેલો વ્યવહાર જીવને અશુભમાંથી બચાવી શુભ ભાવમાં લઈ જાય છે; તેનું દષ્ટાંત દ્રવ્યલિંગી મુનિ છે; તે ભગવાને કહેલાં વ્રત વગેરે નિરતિચાર પાળે છે અને તેથી શુભ ભાવ વડે પુણ્ય પ્રવૃત્તિ બાંધી નવમી રૈવેયક (દવ ગતિ) જાય છે, પણ તેનો સંસાર ઉભો રહે છે, અને ભગવાને કહેલો નિશ્ચય, શુભ અને અશુભ બંનેથી બચાવી જીવને શુદ્ધ ભાવમાં મોક્ષમાં લઈ જાય છે, તેનું દષ્ટાંત સમ્યગ્દષ્ટિ છે કે જે નિયમથી મોક્ષ પ્રાપ્ત કરે છે. તો પછી શાસ્ત્રોમાં બંને નયોનું ગ્રહણ કરવું કહ્યું છે તે કેવી રીતે? વસ્તુનું સ્વરૂપ સમજાવવાના બે પ્રકાર છે. (૧) નિશ્ચય (૨) વ્યવહાર (૧) નિશ્ચય નય એટલે કે વસ્તુ સત્યાર્થપણે જેમ હોય તેમ જ કહેવું તે. માટે નિશ્ચય નયની મુખ્યતાથી જ્યાં કથન હોય ત્યાં તેને તો ‘સત્યાર્થ એમ જ છે” એમ જાણવું. અને
