________________
૧૬૮
નિશ્ચય અને વ્યવહાર (વિશેષ)
સામાન્ય સ્વરૂપ : ૧. જૈન શાસ્ત્રોના અર્થ સમજવાની મુખ્ય પાંચ રીત છે
૧. શબ્દાર્થ ૨. જયાર્થ ૩. મતાર્થ ૪.આગમાર્થ ૫. ભાવાર્થ નયાર્થ: કયા નયનું કથન છે. વસ્તુ સ્વરૂપ બતાવનાર નિશ્ચય નયનું કથન છે કે તેમાં ભેદ-નિમિત્તાદિનો ઉપચાર બતાવનાર વ્યવહાર નયનું કથન છે. તે નક્કી
કરી અર્થ કરવો તે નયાર્થ છે. ૨. પદાર્થને જાણવાના શાસ્ત્રોમાં ચાર ઉપાય બતાવ્યા છે.
૧. લક્ષણ ૨. પ્રમાણ ૩. નય ૪. નિક્ષેપ લક્ષણ: ઘણા મળેલા પદાર્થોમાંથી કોઈ એક પદાર્થને જુદો કરનાર હેતુને
લક્ષણ કહે છે. દા.ત. જીવનું લક્ષણ ચેતના પ્રમાણ: સાચા જ્ઞાનને-નિદોર્ષ જ્ઞાનને અર્થાત્ સમ્યજ્ઞાનને પ્રમાણ કહે છે.
અનંત ગુણ યા ધર્મના સમુદાયરૂપ પોતાનું તથા પર વસ્તુનું સ્વરૂપ પ્રમાણ દ્વારા જાણવામાં આવે છે. સ્વ અને પર પદાર્થના નિર્ણય કરનાર જ્ઞાનને પ્રમાણ કહે છે. પ્રમાણ વસ્તુના સર્વ દેશને (બધા
પડખાને) ગ્રહણ કરે છે, જાણે છે. નય: પ્રમાણ દ્વારા નક્કી થયેલી વસ્તુના એક દેશને જે જ્ઞાન ગ્રહણ કરે છે
તેને નય કહે છે. પ્રમાણ દ્વારા નક્કી થયેલ અનેક ધર્માત્મક વસ્તુના એક એક અંગનું જ્ઞાન મુખ્યપણે કરાવે તે નય છે. વસ્તુઓમાં ધર્મ અનંત છે તેથી તેના અવયવો અનંત સુધી થઈ શકે છે, અને તેથી અવયવના જ્ઞાનરૂપ નય પણ અનંત સુધી થઈ શકે છે. શ્રુતપ્રમાણના વિકલ્પ, ભેદ કે અંશને નય કહેવામાં આવે છે. શ્રુતજ્ઞાનમાં જનયરૂપ અંશ પડે છે. જેનય છે તે પ્રમાણ-સાપેક્ષરૂપ હોય છે. (મતિ, અવધિ કે મન:પર્યયજ્ઞાનમાં નયના ભેદ પડતા નથી.)
સમ્યગ્દર્શનાદિ રત્નત્રય અને જીવાદિ તત્ત્વોનું જ્ઞાન પ્રમાણ અને નયોથી થાય છે.
