________________
જીવને સર્વ કરતાં કાયાની માયા વધુ હોવાથી રોગના કારણે આર્તમાં પીડા ઘણી વધુ હોય છે. તેમજ છઢે ગુણસ્થાને પહોંચેલા સાધુ સાધ્વીને બીજાનું આર્તનહોવા છતાં સ્વકાયાને માટે થોડા વત્તે અંશે પણ આર્તધ્યાન થાય છે.
તેવી રીતે નિદાનાર્ત ધ્યાન પૌદ્ગલિક સુખ વિશેના આર્તધ્યાનની તીવ્રતા નિયાણા સુધી પહોંચાડે છે. એક વખત પણ દુન્યવી સુખોનું તીવ્ર આર્તધ્યાન થવા પછી જ્યાં જાય ત્યાં તેની નજર એ બાબતમાં જ હોય છે. આર્તધ્યાનમાં તીવ્રતા આવે એટલે રૌદ્ર આવે. તે રૌદ્ર ધ્યાન પણ ચાર પ્રકારે ફરમાવ્યું છે.
(૧) હિંસાનુ બંધિ. ૨) મૃષાનુબંધિ. ૩) સ્નેયાનુ બંધિ. ૪) સંરક્ષણાનુ બંધિ રૌદ્ર ધ્યાન)
દેશવિરતિમાં વિરતિ કરતાંય અવિરતિનું પ્રમાણ વધારે છે, અને જે વિરતિ છે, તેપણ દ્વિવિષે ત્રિવિધે છે. પરંતુ ત્રિવિધે ત્રિવિધે નથી.
હિંસાનુબંધિ રૌદ્ર વચન અને કાયયોગથી નથી પરંતુ મનોયોગથી છે. પાપનું અનુમોદન બંધ નથી. આર્ત રૌદ્રમાં મનોયોગોની પ્રધાનતા છે. જઘન્યથી મધ્યમથી ને ઉત્કૃષ્ટથી ધ્યાન હોય. જેમ જેમ વિરતિનું પ્રમાણ વધે તેમતેમ આર્તઅને રૌદ્રનું પ્રમાણ ઘટે અને જેમ જેમ તેની મંદતા થાય તેમ તેમધર્મધ્યાન આવતું જાય. આકુળતા ઘટતી જાય તેમ તેમ નિરાકુળતા આવતી જાય અને નિરાકુળતા એટલેજ ધર્મધ્યાન.
જેટલા અંશે દેશવિરતિ એટલા અંશે સ્વભાવ રમણતા અને આર્ત એટલે પરભાવ રમણતા, સમ્યગ્ દર્શન પૂર્વક ની વિરતિના કારણે આર્ત રૌદ્રની મંદતા થાય છે. કારણ કે સમ્યગ્ દર્શનના કારણે શરીરાદિક ની મમતા ઘટે જ છે. સમ્યગ્ દર્શન વડે સમ્યગ નિર્ણય થયો છે કે સ્વકૃત કર્મોને જ ભોગવવાના છે.
દેશવિરતિનું પ્રમાણ વધતા જ ધર્મધ્યાનનું પણ પ્રમાણ વધે. એટલે જઘન્યથી મધ્યમ દેશવિરતિમાં આવે પણ ઉત્કૃષ્ટ ધર્મ ધ્યાન ન આવે .જો કોઈ દેશવિરતિ વાળાને
૫૫
