________________
કર્મના ઉદય પૂર્વેની બીજી બધી સામગ્રી (તે તે દ્રવ્યાદિ નિમિત્તો), પોતાનું કાર્ય કર્યા વિના થાકી ગયેલાની જેમ પડી રહે છે. પરન્ત કર્મનો વિપાક કાર્યના અન્ત સુધી કાર્યરત રહે છે.” - કહેવાનો આશય એ છે કે આ જગતમાં તે તે દ્રવ્યક્ષેત્રકાલાદિ વિદ્યમાન જ છે. નિમિત્ત પામીને જે કર્મનો વિપાક આપણને અનુભવવો પડે છે, એ વિપાકનો અનુભવ કરતાં પૂર્વે પણ તે તે નિમિત્તભૂત કારણની સામગ્રી વિદ્યમાન હોવા છતાં કર્મોનો ઉદય થયો નહિ ત્યાં સુધી તે સામગ્રીએ કશું જ કર્યું નહિ. પોતાનું કાર્ય કરવાથી જાણે થાકી ગઈ હોય તેમ કાર્ય કર્યા વિના એમ જ પડી રહી. કાર્ય કરવા માટે તત્પર બની નહિ. પણ જેવો કર્મોનો ઉદય શરૂ થયો કે તુરત જ તે બધી સામગ્રી કાર્યરત બની ગઈ. આથી સમજી શકાશે કે શુભાશુભ ફળ(કાર્યની સિદ્ધિમાં કર્મના ઉદયની જ મુખ્યતા છે. કારણ કે એના વિના એની નજીકમાં રહેલી સામગ્રી કશું જ કરતી નથી.
આથી સ્પષ્ટ છે કે તે તે નિમિત્તોની ઉપેક્ષા કરી મુખ્યપણે કર્મના ક્ષય માટે જ મુમુક્ષ જનોએ પ્રયત્ન કરવો જોઈએ. કર્મને આધીન ના બનીએ તો ચોક્કસ જ બાહ્ય નિમિત્તો આપણને કાંઈ કરી શકે એમ નથી. કર્મના વિપાકને આધીન બનેલા આત્માઓને અનન્તો કાળ સંસારમાં ભટકાવવાનું કામ કર્મનો વિપાક જે રીતે કરે છે - તે જણાવાય છે :
असावचरमावर्ते, धर्म हरति पश्यतः ।
चरमावर्तिसाधोस्तु, छलमन्विष्य हृष्यति ॥२१-७॥ “આ કર્મવિપાક અચરમાવર્તકાળમાં આપણા ધર્મને આપણા જોતાં લઈ જાય છે. ચરમાવર્તકાળમાં રહેલા સાધુના તો છળને શોધીને હર્ષ પામે છે. અર્થાત્ છલદોષને શોધીને સાધુના ધર્મને લઈ જાય છે.” - અનન્તી ઉત્સર્પિણી અવસર્પિણી કાલપ્રમાણ કાળનો એક પુદ્ગલપરાવર્ત થાય છે. એક પુદ્ગલપરાવર્તકાળથી અધિક કાળ સુધી જેમને સંસારમાં રહેવાનું નથી – એવા આત્માઓને ચરાવર્તવર્તી (ચરમાવર્તી) કહેવાય છે અને તેનાથી જેઓ ભિન્ન છે એવા જીવોને ‘અચરમાવર્તવર્તી જીવો' કહેવાય છે.
અચરમાવર્તકાળમાં કર્મનું પ્રાબલ્ય (જોર-સામર્થ્ય) ઘણું જ હોય છે. આત્મા તે કાળ દરમ્યાન ગમે તેટલો પણ ધર્મ કરે તો પણ તેનું વાસ્તવિક ફળ આત્મા મેળવી