________________
પુત્રાદિ ફળના જ કારણ બને છે, પણ મોક્ષના કારણ બનતા નથી તેમ “ભૂતિામ: પશુમામેત’ – ઈત્યાદિ રીતે ભૂતિ વગેરે આ લોક સંબન્ધી ફળની પ્રાપ્તિના ઉદ્દેશથી વિહિત કરેલાં તે તે અનુષ્ઠાનો તે તે જ ફળનાં કારણ બને છે. પણ કર્મક્ષયનાં કારણ બની શકતાં નથી. જેમ પુત્રેષ્ટિયજ્ઞથી પુત્ર સિવાય બીજું કોઈ ફળ મળતું નથી તેમ બીજા કર્મયજ્ઞોથી પણ તેને ઉષ્ટિ ફળોને છોડીને બીજા કોઈ પણ ફળની પ્રાપ્તિ થતી નથી.
ન્યાયસંપન્ન વિભવાદિ ગુણોથી સહિત એવા અધિકારી ગૃહસ્થને પૂજાદિ સ્વરૂપ જે દ્રવ્યસ્તવ (કર્મયજ્ઞ) વિહિત છે તે ભિન્ન ફળના ઉદ્દેશથી વિહિત નથી. અહીં દ્રવ્યસ્તવ કે ભાવસ્તવનું ફળ તો પૂર્વકૃતકર્મની નિર્જરા જ છે. જીવોની યોગ્યતા મુજબ તે તે અનુષ્ઠાનથી ઓછા વધતા પ્રમાણમાં નિર્જરા થાય એ બને. પણ એનો અર્થ એ નથી કે બીજા કોઈ ફળના ઉદ્દેશથી તે તે અનુષ્ઠાનો વિહિત છે. આથી શ્રીવીતરાગ પરમાત્માએ ઉપદેશેલાં તે તે અનુષ્ઠાનો અને જ્યોતિષ્ટોમાદિ અનુષ્ઠાનો : એ બન્નેમાં જે ભેદ છે-તે સમજી શકાય છે. - ભગવદ્ગીતામાં જણાવ્યા મુજબ, “જે કરીએ છીએ, જે યજ્ઞ વગેરેમાં હોમીએ છીએ, જે ખાઈએ છીએ, જે દાન આપીએ છીએ અને જે તપ કરીએ છીએ તે બધું જ પરમાત્માને અર્પણ કરવું જોઈએ. કારણ કે કર્મને વિશે જ આપણો અધિકાર છે. ફળ તો પરમાત્માને આધીન છે. તેથી સઘળાંય કર્મ(અનુષ્ઠાન)નું સમર્પણ બ્રહ્મમાં હોવાથી કર્મયજ્ઞ અન્ત તો બ્રહ્મયજ્ઞમાં જ પરિણમે છે. - આવી માન્યતાનું નિરાકરણ કરાય છે :
ब्रह्मार्पणमपि ब्रह्मयज्ञान्तर्भावसाधनम् ।
હાશ નો પુત્ત, સ્વવૃતવર મળે તે ર૮-દા બ્રહ્મયજ્ઞની અંદર કર્મયજ્ઞનો સમાવેશ કરવાના સાધન તરીકે બ્રહ્માર્પણની જે વાત છે તે, “આ મેં કર્યું છે...' ઇત્યાદિ સ્વરૂપ અહંકારને બ્રહ્મસ્વરૂપ અગ્નિમાં હોમવાથી યુક્ત છે અન્યથા તે વાત યોગ્ય નથી.” - કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે જે પણ કર્મયજ્ઞ છે તે અન્ત બ્રહ્મયજ્ઞમાં પરિણમે છે – એના કારણ તરીકે બ્રહ્મસમર્પણને જણાવાય છે. પરંતુ આ બ્રહ્મસમર્પણની વાત જ્ઞાનયજ્ઞને આશ્રયીને છે.
(૧૦૧
