________________
વિષયાન્તરમાં કરાતા સંચારને હાલાહલ(વિષ)ના ભક્ષણ જેવું ભયંકર માને છે. તેથી ગમે તેટલા લાંબા કાળના સંસ્કારો હોય તોપણ વિષયોને ગ્રહણ કરવામાં પ્રવૃત્ત થતા નથી. ગમે તેટલી ભૂખ લાગી હોય તો પણ તે વિષભક્ષણ ન જ કરે એ સમજી શકાય
ભૂતકાળના તેવા પ્રકારના કર્મના યોગે યોગીજનોને વિષયોનું ગ્રહણ તો કરવું પડે ને? – આવી શક્કાનું સમાધાન કરતાં જણાવાય છે :
स्वभावसुखमग्नस्य, जगत्तत्त्वावलोकिनः ।
कर्तृत्वं नान्यभावानां, साक्षित्वमवशिष्यते ॥२-३॥
જગતના વાસ્તવિક સ્વરૂપને જોનારા અને સ્વભાવસ્વરૂપ સુખમાં મગ્ન બનેલા એવા યોગી જનો, આત્મા અને તેના ગુણોને છોડીને અન્ય-શરીરાદિ પરપદાર્થોના કર્તા નથી. પરંતુ સાક્ષી છે.” જગતના સર્વ ભાવોને આત્માથી ભિન્ન સ્વરૂપે જેનારા જગતતત્વનું યથાર્થરીતે જ્ઞાન કરનારા છે. તેથી જ તેઓ આત્મસ્વભાવભૂત સુખમાં મગ્ન બને છે. જગતના ભાવોની સાથે આત્માને કોઈ જ સંબન્ધ ન હોવા છતાં અજ્ઞાનને લઈને જે જીવો આત્માથી પર એવા કર્માદિ ભાવોને પોતાના માને છે, તેથી તેને ઉત્પન્ન કરનારા અને તેનો વિનાશ કરનારા તરીકે પોતાને માને છે, તે જીવો પર પદાર્થના અનુકૂળ કે પ્રતિકૂળ સંયોગમાં સુખ કે દુઃખનો અનુભવ કરતા રહે છે. આ અજ્ઞાનદશાને દૂર કરીને જેઓ પર પદાર્થના સાંયોગિક સુખ-દુઃખને વાસ્તવિક માનતા નથી, તેઓ આત્માના સ્વભાવભૂત સુખમાં મગ્ન બને છે. આ સ્થિતિમાં અનાદિકાલીન કર્મના યોગે પ્રાપ્ત થયેલા શરીરાદિથી જે કોઈ પણ ભાવો (કર્યગ્રહણાદિ) થાય છે તે કર્માદિજન્ય હોવાથી વસ્તુતઃ સ્વભાવભૂત નથી, પરન્તુ ઔપાધિક છે. તે તે અન્ય ભાવોનો કર્તા આત્મા નથી, પણ કર્માદિ છે. આત્મા તેનો જ્ઞાતા હોવાથી તે તે ભાવોનો સાક્ષી છે – એમ સમજીને સ્વભાવભૂત સુખમાં તેઓ મગ્ન બને છે. એ દરમ્યાન જે વિષયગ્રહણાદિની પ્રવૃત્તિ થાય છે તે વસ્તુત: કર્મજન્ય છે. આત્માને તેની સાથે કોઈ જ સંબન્ધ નથી. તેનો જ્ઞાતૃત્વ સ્વભાવ હોવાથી તે પ્રવૃત્તિનો આત્મા જ્ઞાતા છે. અર્થાત્ આત્માની જાણપણામાં બે પ્રવૃત્તિ થઈ છે, આત્માએ કરી નથી.
