________________
अथ प्रारभ्यते श्रीज्ञानसारप्रकरणे षोडशं माध्यस्थ्याष्टकम् ।
१६
આ પૂર્વેના અષ્ટકથી વિવેકનું નિરૂપણ કર્યું. વિવેકસમ્પન્ન આત્માઓ રાગદ્વેષને આધીન બન્યા વિના મધ્યસ્થ બની રહે છે. તેથી વિવેકના કાર્ય સ્વરૂપ મધ્યસ્થપણાનું હવે નિરૂપણ કરાય છે :
स्थीयतामनुपालम्भं मध्यस्थेनान्तरात्मना । कुतर्ककर्करक्षेपैस्त्यज्यतां बालचापलम् ॥१६-१॥
-
‘“કુતર્કસ્વરૂપ કાંકરા નાંખવા વડે કરાતી અજ્ઞજનોચિત રમતનો ત્યાગ કરવો જોઈએ અને સાધક આત્માએ પોતાને ઉપાલંભ(ઠપકો) ન મળે એ રીતે મધ્યસ્થ બની રહેવું જોઈએ.’’ આશય એ છે કે કર્મના ઉચ્છેદ માટે સંયમસ્વરૂપ ઉત્કટ – તીક્ષ્ણ શસ્ત્રનો ઉપયોગ કરનારા પૂ. મુનિભગવન્તોએ બાલ – અજ્ઞજનોચિત કાંકરા નાખવાની રમતનો ત્યાગ કરવો જોઈએ. બાળકોનો સ્વભાવ એવો હોય છે કે તેમની પાસે બીજી કોઈ રમત ન હોય તો તે તે ઠેકાણે કાંકરા નાખવાનું કામ તેઓ કર્યા જ કરે છે. એની પાછળ રમવા સિવાય બીજો કોઈ હેતુ હોતો નથી. તેમને તે માટે ગમે તેટલું કહેવામાં આવે તોપણ ક્ષણવાર એ રમતનો ત્યાગ કરે ખરા, પરન્તુ ફરી પાછી રમત કરવા લાગે. ચપળતા – ચંચળતા : એ તેમનો સ્વભાવ હોય છે. મોટા થાય ત્યારે કુદરતી રીતે તેમાં ફેરફાર થાય છે.
સંયમજીવનનો સ્વીકાર કર્યા પછી વિવેક અને ધૃતિના અચિત્ત્વ સામર્થ્યથી કર્મનો ઉચ્છેદ ધાર્યા કરતાં ઘણી જ સારી રીતે થાય છે. પરન્તુ એ માટે બાલસહજ કુતર્કસ્વરૂપ કાંકરા ફેકવાની પ્રવૃત્તિનો ત્યાગ કરવો જોઈએ. આટલી ઊંચી ભૂમિકાને પામ્યા પછી પણ કુતર્ક કરવાની પ્રવૃત્તિનો ત્યાગ કરવાનું ઘણી વાર શક્ય બનતું નથી. સંયમની પરમસાધના દરમ્યાન જ્યારે એ સાધના અત્યન્ત કઠોર લાગે અને તે સાધકોને અનુકૂળ ન લાગે ત્યારે સાધનામાર્ગને દૂષિત કરવા અનેક પ્રકારના કુતર્કો, સાધકો કર્યા કરે છે. એનાથી પારમાર્થિક રીતે સાધકને કોઈ લાભ થતો નથી. બાળકોની કાંકરા નાંખવાની પ્રવૃત્તિ જેવી જ એ પ્રવૃત્તિ છે. તેથી સાધકનું એ કર્ત્તવ્ય છે કે બાલજીવોને ઉચિત એવી કુતર્કસ્વરૂપ કાંકરા નાંખવાની પ્રવૃત્તિનો ત્યાગ કરે.
૧૪૫
4
