________________
૪૮
બાબા મુકતાનંદ પરમહંસ નિરોધને યોગ કહે છે. મહર્ષિ પતંજલિના કથન પ્રમાણે અષ્ટાંગની સાધના કરીને પોતાના ચિત્તનું ચૈતન્યમાં પૂર્ણ તાદામ્ય સાધવું તે યોગ છે. વીખરાયેલા પ્રાણોને સમ કરીને સમતાયોગ પ્રાપ્ત કરવાનો હોય છે. ચિત્ત સંપૂર્ણ રીતે શાંત થઈ જતાં હૃદયમાં પરમાનંદનો ઉદય થવો તે પણ વેદાંતોક્ત આનંદની જ પ્રાપ્તિ છે. જે જ્ઞાન છે તે જ યોગ બની જાય છે. એટલા માટે જ ગીતામાં કહ્યું છે – જ્ઞાન અને યોગ બંને વડે થતી પ્રાપ્તિ એક જ છે. યોગસાધનામાં ગુરુની અત્યંત આવશ્યકતા હોય છે. યોગ પણ એક પૂર્ણ સાધન છે. અને એ પણ જ્ઞાનની અપેક્ષા રાખે છે. જ્યારે ચિત્તની વૃત્તિઓનો નિરોધ થઈ જાય છે ત્યારે તેને કૈવલ્ય અવસ્થા પ્રાપ્ત થાય છે. ગીતામાં કૃષ્ણ અર્જુનને યોગી બનવાનો આદેશ આપ્યો છે. યોગ સર્વજ્ઞ ઋષિઓએ રચેલું એક અપ્રમેય શાસ્ત્ર છે.
ભકિતમાર્ગ ત્રીજું સાધન છે પ્રેમ - જેવી રીતે જ્ઞાન અને યોગ પૂર્ણ સાધનો છે તેવી જ રીતે ભક્તિ પણ એક સ્વતંત્ર અને પૂર્ણ સાધન છે. ભક્તિ પ્રેમને કહી છે. પ્રેમ અમૃતતુલ્ય સાધન છે. પ્રેમ, આનંદ, સચ્ચિદાનંદ એ બધાનો ભાવાર્થ એક જ છે.
જ્યારે જ્ઞાની, જ્ઞાન દ્વારા ચરાચરને પરબ્રહ્મ સમજીને રાગરહિત, દ્વેષરહિત, વેરભાવરહિત, ઈર્ષારહિત થઈ જાય છે ત્યારે તે પોતાની અંદરના પૂર્ણ આનંદનો ભોક્તા બને છે.
પ્રેમ કયાં નથી ? પરમાત્માનું સ્વરૂપ જ પ્રેમ છે, આનંદ છે, મસ્તી છે. આનંદમાંથી જ વિશ્વનો ઉદય, સ્થિતિ અથવા લય થાય છે. જગતનું મૂળ પ્રેમ છે. દરેકની વૃદ્ધિ પ્રેમથી થાય છે. જીવવાનું પણ પ્રેમથી થાય છે અને છેવટે લય પણ પ્રેમમાં જ થાય
