________________
સદ્ગુરુ કબીર સાહેબ જીવનમાં સર્વ કાર્યો માટે તે પ્રેરણાનો સ્ત્રોત છે. માનવીને દરેક કાર્યમાં અંતરાત્મા માર્ગદર્શન આપતો હોય છે. પરંતુ તે તરફ આપણું દુર્લક્ષ જ આપણને દુઃખના ભાગી બનાવે છે. અંતરના અવાજને ગ્રહણ કરવા માટે સ્વસ્થ મનની આવશ્યકતા છે. જન્મથી મૃત્યુ પર્યત મન કદી સ્થિર હોતું નથી. સ્વપ્નમાં પણ જાગ્રતની કોઈ સાધનસામગ્રી ન હોવા છતાં તે અનંત સૃષ્ટિની રચના કરે છે?
યહ મન ચંચલ યહ મન ચૌર, યહ મન શુદ્ધ ઠગાર, મન મન કહત સુરનર મુનિ, મન કે લક્ષ દ્વાર.
(બી. સા. ૧૦૪) મન ચંચલ, ચોર, ઠગ પણ છે અને શુદ્ધ પણ છે. તેથી તેના શુભત્વનો ઉપયોગ કર્તવ્ય છે. કારણ તે લક્ષદ્વારેથી ચંચળતાયુક્ત હોવાથી ચલાયમાન રહે છે. તે મદમસ્ત હાથી જેવું છે. તેથી કહ્યું છે કે
મનકા કહા ન કીજીએ, જહાં તહાં લે જાય,
મનકો એસા મારિયે, ટુક ટુક હો જાય. મન જ્યાંત્યાં ભટકાવી દુઃખ પ્રાપ્ત કરાવે છે માટે તેનો નિગ્રહ, ક્ષીણતા, એકાગ્રતા આવશ્યક છે. શુભ કર્મ, સત્સંગ, ગુરુસેવા, પરોપકાર આદિથી ચિત્તથી શુદ્ધિ થઈ મન સાત્ત્વિક બને છે. શ્રવણ, મનન, નિદિધ્યાસન તેની ચંચળતા દૂર કરવા માટે અંતરંગ સાધન છે. યજ્ઞ, તપ, વ્રત, દાન તેની શુદ્ધિ માટે બહિરંગ સાધન છે. વિવેક, વૈરાગ્ય, અમદમાદિ ષ સમ્પત્તિ, મુમુક્ષુતા, તિતિક્ષા, યમ, નિયમાદિ અંત:કરણની નિર્મળતા માટે ઉપયોગી છે અને હૃદયની નિર્મળતાથી અજ્ઞાનનો નાશ તથા
