________________
૪૮
મહર્ષિ વિનોબા ભાવે ગયો, તેને હિન્દુ છું કે મુસલમાન શું?
ગાંધીજીના ગયા પછી હવે મારી શી ભૂમિકા? એ અંગે ચિંતન ચાલતું જ હતું. દેશમાં ચારે તરફ ઘોર નિરાશા છવાયેલી હતી. લોકોનાં હૃદય ઘવાયેલાં હતાં, હજી કોમી રમખાણોના જખમ રુઝાયા નહોતા. રાજકારણમાં પડેલા નેતાઓ દેશની અરાજકતાને જેમતેમ સમેટી રહ્યા હતા, લોકસેવકો તો બાપુ ગયા પછી જાણે રાતનો અંચળો ઓઢી અંધકારના દરિયામાં ડચકાં ખાઈ રહ્યા હતા. લોકદેવતાની ઉપાસના છોડી રાષ્ટ્રીય સરકાર પાસે ઝોળી ફેલાવવાની મનોવૃત્તિ પાંગરી રહી હતી. સત્તાધીશોની ભાષા પણ જાણે હવે બદલાઈ ગઈ હતી. સરદાર પટેલે એક જાહેર વ્યાખ્યાનમાં કહ્યું, ‘‘ગાંધીજીની વાત લોકોએ ન માની, તો આપણી તો કોણ માનવાનું? હવે દેશ આઝાદ થયો છે, તો એવા ઉદ્યોગો વિકસાવવા જોઈએ કે જેમાં war-potentiality, યુદ્ધગુંજાશ, હોય.'' જવાહરલાલ નેહરુ પણ પાશ્ચાત્ય ઔદ્યોગિક ક્રાન્તિથી સારી પેઠે અંજાયેલા હતા. બાપુ સાથેના આ બાબતના તેમના મતભેદો જાણીતા છે.
વિનોબાની ઝીણી નજરમાં આ સઘળી પરિસ્થિતિ આવી ગઈ હતી અને એમના મનમાં તુમુલ ચિંતન ચાલી રહ્યું હતું. ગાંધીજીએ પ્રબોધેલો ગ્રામસ્વરાજ્યનો મંત્ર ચિદાકાશમાં ગુંજતો હતો. અહિંસાની શક્તિને સર્વોપરી શક્તિ સિદ્ધ કરવાનો પુરુષાર્થ તેમને પુકારતો હતો... બાપુએ ચીધેલા એકાદશી વ્રતને સામાજિક સ્વરૂપ આપી સમગ્ર સમાજને શુભ તરફ વાળી આ આમૂલ ક્રાન્તિનાં બી નાખવાનાં હતાં. ગાંધીજીએ શરૂ કરેલી પૂણીને આગળ કાંતવાની હતી.
