________________
ઐતિહાસિક પાર્વભૂમિ સૂત્રમાં સંકેત સાંપડે છે કે કોઈ એકના સર્વસત્તાધીશ એકચક્રીપણા હેઠળની હકૂમત નહીં, પણ અનેક સભ્યોની એકત્ર હકૂમત હેઠળ વહીવટ વૈદિક યુગમાં ચાલતો હશે.
બધા રાજાઓના સમૂહમાંથી સર્વોપરી પ્રમુખ કે મુખ્ય એવો એક અંતિમ “રાજા” પસંદ કરવામાં આવતો અને છેવટનો નિર્ણય તેની પાસે રહેતો. વૈશાલીના લિચ્છવીઓનું આ ગણરાજ્યોમાં એક વિશિષ્ટ સ્થાન હતું. વૈિશાલીમાં જન્મવાને કારણે મહાવીર વિશાલિક' ના નામે પણ ઓળખાય છે. બુદ્ધકાલીન સાહિત્યમાં તો આ વૈશાલીમાં સોનાના કળશવાળાં ૭,૦૦૦ ઘરો, રૂપાના કળશવાળાં ૧૪,૦૦૦ ઘરો, અને તાંબાના કળશવાળાં ૨૧,૦૦૦ ઘરોનો ઉલ્લેખ છે. ભગવાન બુદ્ધને વૈશાલી ખૂબ પ્રિય હતું. જીવનના અંતિમ પર્વમાં વૈશાલીમાથી છેલ્લી ભિક્ષા લઈને નગર બહાર નીકળે છે ત્યારે એ કહે છે : ““આનંદ ! તથાગત વૈશાલીને છેલ્લી વાર જુએ છે!' ભગવાન મહાવીરે પણ પોતાના ૪૨ ચાતુર્માસોમાંથી બાર જેટલા ચાતુર્માસ વૈશાલીમાં જ ગાળ્યા હતા. વૈશાલીના લિચ્છવીઓને અનુલક્ષી એક વખત ભગવાન બુદ્ધે કહ્યું હતું: ‘‘ભિક્ષુઓ ! આ લિચ્છવીઓ સમૃદ્ધિ અને રિદ્ધિસિદ્ધિમાં દેવો સમાન છે. સોનાનાં છત્રો, સોને મઢેલી પાલખીઓ, સોને જડેલા રથો તથા હાથીઓ સમેતના આ લિચ્છવીઓને જુઓ. નાના-મોટા-વચેટ એવા બધી ઉંમરના આ લિચ્છવીઓ આભૂષણોથી શણગારાઈ રંગીન વસ્ત્રોમાં આવી રહ્યા છે. તેઓ વારંવાર સંમેલન કરે છે, સાથે જ બેસી વહીવટ ચલાવે છે. જે કાયદો ઘડ્યો હોય તેનો ઉચ્છેદ નથી કરતા, પૂર્વજોની સારી પરંપરા નિભાવે છે. વડીલોને માનસન્માન, સ્ત્રીઓની મર્યાદા વગેરે કુળધમ પાળે છે. હે આનંદ, જ્યાં સુધી લિચ્છવીઓ આ બધું કરે છે ત્યાં સુધી તેમની ઉન્નતિ જ થશે.''
