________________
સ્વામી વિવેકાનંદ વંદાવનથી સ્વામીજી હરદ્વાર ગયા. હરદ્વાર અને હૃષીકેશના શાંત, વૈરાગ્યમય વાતાવરણમાં સ્વામીજી નિજાનંદમાં રહેવા લાગ્યા. પવિત્ર ભાગીરથીનો મર્મર વનિ અને હિમાલયનાં વૃક્ષોથી લીલાંછમ શિખરોનું મંગલદર્શન : આ બંને વસ્તુઓએ એમને નિરતિશય આનંદ આપ્યો. ત્યાર બાદ સને ૧૮૮૮નું વર્ષ પૂરું થતાં સ્વામીજી વરાહનગર મઠમાં પાછા ફર્યા.
પુસ્તકો ખરીદવાની મઠની સ્થિતિ ન હતી. સ્વામીજીએ પોતાના પરમ મિત્ર બાબુ પ્રમદાદાસ મિત્ર પાસેથી કેટલાંક વેદાંતનાં પુસ્તકો થોડા વખત માટે મંગાવ્યાં, વળી પાણિનિનું વ્યાકરણ પણ મંગાવ્યું. વેદનો અભ્યાસ કરતાં પહેલાં આ વ્યાકરણનો અભ્યાસ જરૂરી હતો. શાસ્ત્રોના આ અભ્યાસ સ્વામીજીને કેટલાક સામાજિક રિવાજો વિશે તેમ જ શાસ્ત્રોનાં વિધાનોમાં ક્યાંક ક્યાંક દેખાતી વિષમતાઓ વિશે વિચાર કરતા કરી મૂક્યા. શૂદ્રો માટે વેદાભ્યાસનો પ્રતિબંધ, વર્ણવ્યવસ્થાનું પતન વગેરે અનેક પ્રશ્નોને એમણે વિવેકબુદ્ધિની એરણ ઉપર મૂક્યા. સ્વામીજીને ખાતરી થઈ કે જો ભારતનું પુનરુત્થાન કરવું હોય તો વેદો અને ઉપનિષદોનાં સત્યોને તમામ વર્ગોની મૂડી બનાવવાં જોઈએ.
કલકત્તાથી દૂર દૂર ભાગી જવાની સ્વામીજીને સતત ઈચ્છા રહ્યા કરતી; હિમાલયમાં પ્રવાસ કરવાની ઝંખના પણ એમને છોડતી ન હતી. આખરે સને ૧૮૮૯ના ડિસેમ્બરમાં એમણે ઉત્તર ભારતનાં તીથો અને હિમાલય દર્શનનો પંથ લીધો. માર્ગમાં ગાઝપુર ખાતે ગંગાતટે એક ગુફામાં રહેતા પવહારીબાબાનાં દર્શન પણ તેમણે કરેલ અને ભક્તિ તથા યોગની સાધનામાંથી ઉદ્ભવેલી તેમની અદ્દભુત શક્તિનાં દર્શન કરી સ્વામીજીને યોગ શીખવાની તાલાવેલી લાગેલી. પરંતુ આવો વિચાર આવતાં જ
