________________
૫૮
હિંદુ ધર્મનું હાર્દ જેવું કહું છું કેમ કે સત્યદેવનો સાક્ષાત્કાર નથી કર્યો. ઝાંખી માત્ર થઈ છે. શ્રદ્ધા અડગ છે.
મવિમાન ડાયff, પુ. પહેલું, પા. ૨૭
(સિલેક્ટેડ લેટર્સ ૧, કાગળ નં. ૩૮માંથી)
‘ઈશ્વરને સાક્ષાત્ જોવા' વાક્યમાં સાક્ષાત્'નો શબ્દાર્થ નથી લેવાનો. એ તો એક ચોકકસ લાગણી છે. ઈશ્વર નિરાકાર છે. તેથી તેને તો ફક્ત ધાર્મિક આધ્યાત્મિક દષ્ટિથી જ જોવો જોઈએ.
૨૨. અલભ્ય તત્ત્વ (“ઈશ્વર અને મહાસભા'માંથી)
એક મિત્ર લખે છે :
એક વાત એવી છે જેના ખુલાસા માટે હું ઘણા સમયથી તમને મળવા ઈચ્છું છું, જે 'ઈશ્વર' શબ્દના સંબંધમાં છે. રાષ્ટ્રીય કાર્યકર્તાને હિસાબે દંગ રૂન્ડિયામાં તાજેતરમાં આવેલા ફકરા વિશે હું વિરોધમાં કાંઈ કહી શકું નહીં :
‘‘આપે થોડા વખત ઉપર “રામનામ'નો મહિમા ગાતાં લખેલું કે, ‘‘જેમની દષ્ટિ વધુપડતી વિદ્યાના રંગથી રંગાઈને શ્રદ્ધા ખોઈ બેઠી નથી તેમને હું ‘રામનામની ભેટ ધરું છું. વિદ્યા જીવનમાં બહુ ખપની છે, પણ ભય અને લાલચની ક્ષણે તે માણસને છેહ આપે છે. એક શ્રદ્ધા જ તે વખતે તેને ઉગારે છે. '' મને લાગે છે આ આપની અંગત શ્રદ્ધાનો ઉદ્દગાર છે, કારણ અંતર્નાદને જ એકમાત્ર દેવાધિદેવ માનનારા નાસ્તિકોનાં તમે અન્ય પ્રસંગે ઘટતાં વખાણ કરવાનું ચૂકયા નથી. આપના “નીતિધર્મ'માં આપે દંભી ધાર્મિકોને તેમ જ મરમ્ બ્રેડલો જેવા ગુણી અને નીતિમાન નાસ્તિકોને ગણાવ્યા છે. વળી ‘ભય અને લાલચની ક્ષણે એકમાત્ર શ્રદ્ધા જ માણસને ઉગારે છે' એ પણ શું સવવ રસાચું છે? મધ્યયુગનાં ધર્મયુદ્ધોમાં અને હજુ હમણાં પંદર વર્ષ પર સ્પેનમાં ફ્રાન્સિસ્કો ફેરર જેવા કેટલાયે
