________________
હિંદુ ધર્મનું હાર્દ જે જીવન પૂરે છે તે દુનિયામાં બીજા કોઈ ગ્રંથ પૂરી શકે એમ નથી. જ્યારે હું અંતકાળને કિનારે છું એમ મને લાગ્યું હતું ત્યારે ગીતા જ મારા અંતરનો વિશ્રામ હતી. હિંદુ મંદિરો અને દેવરથાનોમાં આજકાલ જે અનાચાર પ્રવર્તે છે તેથી હું અજાણ નથી. પણ એ બધા અકથનીય દીપા છતાં હું એ સંસ્થાઓને ચાહું છું. અની વાતોમાં મન જે રસ આવે છે તે બીજીમાં નથી આવતો. હું ઠઠનો સુધારક છું; છતાં સુધારાની વ્યાકુળતામાં હું હિંદુ ધર્મના કોઈ પણ આવશ્યક અંગના ત્યાગ કરવા તૈયાર નથી. હું પાછળ કહી ગયા કે મૂર્તિપૂજા પ્રત્યે મારી અનાસ્થા નથી. મૂર્તિ મારા મનમાં કશ પૂજ્ય ભાવ પણ પદા નથી કરતી. છતાં હું માનું છું કે મૂર્તિપૂજા એ મનુષ્યરવભાવનું જ એક અંગ છે. આપણે કંઈ ને કંઈ ધૂળ વસ્તુન માનવા પૂજવાના તરસ્યા રહીએ છીએ. માણસ બીજી જગાના કરતાં મંદિર કે દેવાલયમાં જ કંઈક વધારે શાંત અને સાત્ત્વિક મનાવૃત્તિવાળા બને છે અને રાય બીજું શું છે ? મૂર્તિ એ ઉપાસનાની સહાયક છે. કોઈ હિંદુ મૂર્તિને ઈશ્વર નથી સમજતા. હું મૂર્તિપૂજાને પાપ માનતો નથી.
આટલા ઉપરથી સમજાયું હશે કે હિંદુ ધર્મ કોઈ સાંકડા ધર્મમત કે સંપ્રદાય નથી. એના ઉદરમાં સંસારની સર્વ વિભૂતિઓની પૂજાનું સ્થાન છે. ધર્મપ્રચારનો જે સામાન્ય અર્થ લેવાય છે તે અર્થમાં અને ધર્મપ્રચારક પંથ નહીં કહી શકાય. એણે અનેક જાતિઓને પાતામાં સમાવી એ સાચું, પણ એ બધું વિકાસક્રમને ન્યાયે અદશ્ય ગતિએ બન્યું છે. હિંદુ ધર્મ દરેક માણસને તેની પોતાની જ શ્રદ્ધા અગર ધર્મની ઢબે ઈશ્વરને ભજવાનો આગ્રહ કરે છે અને તેથી સર્વ ધર્મોની જોડે એની સુલેહ છે.
આવી મારી હિંદુ ધર્મની રસમજણ હોવાથી દુિ ધર્મમાં અસ્પૃશ્યતાને હું કદી પણ સાંખી શક્યા નથી. અસ્પૃશ્યભાવનાને હું હમેશાં હિંદુ ધર્મની ઉપર વળગલા મેલ માનતો આવ્યો છું. અનેક પઢીઆથી એ ચાલતા આવ્યો છે એ ભલે. પણ એવી બીજી પણ અનેક પ્રથા આજદિન લગી ચાલતી આવી છે. દેવદાસી અને મુરલીની પ્રથા હિંદુ ધર્મનું એક અંગ છે એ વિચારે હું તો શરમથી મરી જ રહું. અને છતાં દેવધર્મને નામે આ ઉઘાડો વ્યભિચાર હિંદુસ્તાનના ઘણા ભાગોમાં હિંદુઓમાં પ્રવર્ત છે. વળી કાળીને બકરાંના ભોગ આપવો એ વરસ્તુને પણ હું નર્યા અધર્મ