________________
૬૯. બુદ્ધિ અને તેનું સ્થાન
(‘ગાંધીજીના તારીખ વગરના પ્રો. પી. જી. મેંગ્યુસને લખેલા પત્ર'માંથી)
બુદ્ધિને પોતાનું સ્થાન છે જ, પણ તેણે હૃદયને સ્થાને બેસી ન જવું જોઈએ. તેમ તમારા જીવનના અથવા તમારી ઓળખાણના કોઈ એક બુદ્ધિશાળી માણસના કોઈ પણ ચોવીસ કલાકોને તપાસી જશો, તો તમને જણાશે કે એ સમય દરમિયાન થયેલાં લગભગ બધાં કાર્યો લાગણીથી થયેલાં હોય છે, બુદ્ધિથી નહીં. આમાંથી ધડો એ મળે છે કે બુદ્ધિ એક વાર ખીલી ગયા પછી પોતાના સ્વભાવ પ્રમાણે પોતાની મેળે જ તેનું કામ કરે છે, અને જો હૈયું ચોખું હોય તો જે કંઈ વહેમ ભરેલું કે અનીતિમય હોય તેનો તે ત્યાગ કરે છે. બુદ્ધિ અ ચોકીદાર છે અને જે તે બારણે સદા જાગ્રત અને અચલિત દશામાં રહે તો તે પોતાને સ્થાને છે એમ કહેવાય. અને હું દાવો કરું છું કે આ કાર્ય તે આશ્રમમાં બજાવે જ છે. જીવન એટલે કર્તવ્ય એટલે કર્યો. જ્યારે બુદ્ધિથી – તર્કથી કર્મોનો છેદ ઉડાવી દેવામાં આવે, ત્યારે બુદ્ધિ પચાવી પાડનાર બની જાય છે અને એને દૂર કરવી જ રહી.
બનવંધુ, ૧૨-૧૨-૧૯૪૮, પા. ૩પ૦
૭૦. ધર્મનું પ્રામાણ્ય
(‘સાપ્તાહિક પત્ર'માંથી)
સધર્મનું પ્રામાણ્ય આપ શામાં માનો છો?
જ૦ (છાતી તરફ આંગળી કરીને) અહીં છે. હું દરેક ધર્મશાસ્ત્ર વિશે, તેમ ગીતા વિશે પણ, મારી બુદ્ધિ ચલાવું છું. શાસ્ત્રવચનને મારી બુદ્ધિની જગા લેવા નથી દેતો. હું માનું છું ખરો કે જગતના મુખ્ય ધર્મગ્રંથો ઈશ્વરપ્રેરિત છે, પણ એ બેવડી ચાળણીમાંથી " ઈને આવે છે એટલે પૂરા શુદ્ધ નથી રહેતા. એક તો એ ' .નવી પિ કે પેગંબરની
૧૨૪
