________________
શ્રદ્ધાની કસોટી
૧૧૫
શી ભડક રહી છે? અનેક રોગ અને વ્યાધિમાંથી શાશ્વત જીવન આપનાર મૃત્યુ નથી? સુખ જગતમાં કેટલું અ૯૫ અને ક્ષણિક છે? જગતનો ઈતિહાસ સુખમાંથી નથી ઉત્પન્ન થયો. દુઃખમાંથી ઉત્પન્ન થયો છે; બલ્ક ઈતિહાસમાત્ર દુઃખનો, મંથનનો, મનુષ્યના મોક્ષને માટેના અથાગ મંથનનો છે. રામચંદ્રજીએ સીતાજીને લાવ્યા પછી હજારો વર્ષ સુખે રાજ કર્યું એ વસ્તુ એક વાક્યમાં કહેવાઈ જાય છે, કવિ પણ બેપાંચ શ્લોકમાં એ વસ્તુ કહી દે છે, પણ રામચંદ્રજીનો વનવાસ, તેમની તપશ્ચર્યા, તેમનાં દુઃખો અને હૃદયમંથનનું આખું રામાયણ બનેલું છે. એમ દુ:ખ અને મૃત્યુની અમૂલ્યતા આપણે કયારે સમજતા થઈશું?'
આ ગાંધીજીના ઉદ્દગારો નથી, પણ તેમના ઉદ્ગારોના મારા મન ઉપર રહેલા ભણકારા છે, તેમના મનમાં ચાલી રહેલી ભરતી-ઓટની મારા મનના કિનારા ઉપર રહી રહેલી આછીપાતળી નિશાની છે. સમજુ વાચક એમાંથી ઘણું કલ્પી લેશે, સમજી લેશે.
પણ હજી કસોટી બાકી રહી હતી. આજે એક બાળકને સ્વસ્થાને વળાવીને માત્ર કામમાં લાગી જવાનું જ નહોતું, પણ બીજા બાળકને પરણાવીને સાસરે વળાવવાનું હતું. ‘પરમાત્માએ એ બે ઘટનાઓમાં બે દિવસ આડા આપ્યા, પણ અહીં વિવાહની ક્રિયા ચાલી રહી હોય અને પાણે કોઈનું મરણ થતું હોય તોયે શું? અને ક્રિયા તટસ્થ ભાવે, નિષ્કામ ભાવે તે તે માણસો આટોપશે, એમાં કાંઈ શંકા છે?' એમ તેમણે પોતાના મન સાથે દઢતાથી કહ્યું. મરણ બાદ મૃત્યુનો ગંભીર મર્મ સમજાવીને અને વિવાહ બાદ વિવાહમાં રહેલો ગંભીર સંયમ સમજાવીને, તેમણે બંને ક્રિયા નિષ્કામ ભાવે આટોપી. જે પિતાએ પોતાના બાળકને બે દિવસ ઉપર જ ગુમાવ્યો હતો તેમણે ગાંધીજીના જ જેટલી તટસ્થતાથી આ વિવાદની ક્રિયામાં પુરોહિતનું કામ કર્યું. આથી વધારે ઉદાત્ત દૃશ્ય કયું હોય ?
નવMવન, ૯-૩-૧૯૩૦, પા. ૨૩૮-૯
