Page Text
________________
પક્ષમાં મોક્ષભાવ છે. મૂળભૂત પ્રશ્ન એ છે કે કર્મનો મોક્ષ થાય છે કે આત્માનો મોક્ષ થાય છે. અર્થાત્ કર્મ મુક્ત થાય છે કે આત્મા મુક્ત થાય છે. નિશ્ચયવૃષ્ટિએ તો બંને સ્વતંત્ર અને મુક્ત છે. કર્મના કારણોથી કર્મનો જન્મ થાય છે અને તેના કારણોનો અભાવ થતાં કર્મ મુક્ત થાય છે અથવા લય પામે છે. કર્મના કારણો વસ્તુતઃ આત્મામાં નથી. કર્મના મૂળ કર્મમાં જ છે. મૂળથી લઈને ફળ સુધીની કર્મની પ્રક્રિયા ચાલતી રહે છે. જ્યારે બીજા પક્ષમાં આત્મા મુક્ત જ છે. આત્માને બંધન કરે તેવા કોઈ વાસ્તવિક કારણ નથી. આત્મા સ્વયં પોતાના ગુણોથી પરિપૂર્ણ છે, અખંડ અવિનાશ ભાવે તેની પર્યાય ચાલુ રહે છે, એટલે મોક્ષ કર્મનો નથી. મોક્ષભાવ તે પોતાના ઘરની જ વાત છે. મોક્ષદશાને સમજવી, તે જ મોક્ષનું નિદાન છે. મોક્ષ છે પણ મોક્ષ સંબંધી જ્ઞાન નથી અને જ્ઞાનના અભાવે મોક્ષનો અભાવ પ્રતીત થાય છે. અભાવના બે પ્રકાર છે– ટૂલ્યામા કમાવ અને જ્ઞાનમાવે કમાવઃ | એકમાં પદાર્થનું ન હોવું, તે અભાવ છે અને બીજામાં પદાર્થ છે પણ તેનું જ્ઞાન ન હોવાથી અભાવરૂપ લાગે છે. આ બીજા પ્રકારનો અભાવ, તે હકીકતમાં મોક્ષના અભાવની પ્રતીતિ કરાવે છે અને જ્ઞાનનો ઉદય થતાં મોક્ષના અભાવનું અજ્ઞાન લય પામે છે. તેને કર્મ સાથે કાંઈ લેવા-દેવા નથી. આ પોતાના ઘરની જ વાત છે. પોતે સૂતો હતો, ત્યારે પણ પોતે હતો જ પરંતુ હું છું તેવું તેને ભાન ન હતું. જાગ્યો ત્યારે જે હતો તેનું જ ભાન થયું છે. અસ્તિત્વમાં કોઈ ફરક પડયો નથી પરંતુ અજ્ઞાન પરિણામો ઉપશમ થયા, તેથી પોતે પોતાનું ભાન કરે છે. આ છે પોતાની નિજવાત. “મોક્ષભાવ નિજવાસ” – એમ જે કહ્યું તે ઘણું જ માર્મિક છે. કર્મભાવ અજ્ઞાનરૂપ છે પરંતુ આ અજ્ઞાન કર્મમાં નથી. કર્મભાવ તે સ્વયં કર્મભાવ છે. કર્મભાવને જ્ઞાન સાથે લેવા-દેવા નથી. તેનું અજ્ઞાન જીવને જ હતું અને તેનું જ્ઞાન પણ જીવને જ થાય છે. અજ્ઞાનમાંથી જ્ઞાનનું પરિવર્તન, તે દૃષ્ટાની જ પર્યાય છે. કર્મભાવ અજ્ઞાન છે. તે પદનો અર્થ છે કે કર્મભાવનું અજ્ઞાન અર્થાત્ કર્મના ભાવોમાં જ્ઞાનનો કોઈ અંશ નથી. કર્મભાવ તો અજ્ઞાનરૂપે જ પરિણમે છે. કર્મભાવને અજ્ઞાનનો સંપૂટ મળ્યો છે, અજ્ઞાનનો સહારો મળ્યો છે. ગોવાળ ગાય ચરાવે છે, તેમ કર્મભાવ તો બાપડો અજ્ઞાનના આધારે જ જીવે છે. મોક્ષભાવ તે જીવનો પોતાનો સ્વતંત્ર પરિણામ છે માટે “મોક્ષવાસ નિજવાસ છે. અહીં નિજ શબ્દ ગંભીરતાપૂર્વક મૂકેલો છે માટે નિજ શબ્દનું થોડું વિવેચન કરી ગાથાના મર્મને સમજવા પ્રયત્ન કરીએ.
નિજ' શબ્દનું તાત્પર્ય – નિજ શબ્દ સ્વામીત્વવાચી છે પરંતુ આધ્યાત્મિક સૂમ ભાવોમાં દ્રવ્ય, ગુણ અને પર્યાય પોતે પોતાની રીતે સંકલિત છે, ત્રણેય તત્ત્વોમાં કોઈ સ્વામીત્વ જેવી ચીજ નથી. સહુ પોતપોતાના સ્વભાવના સ્વામી છે. સ્વભાવને આશ્રી સ્વામીત્વની કલ્પના કરવામાં આવે છે પરંતુ જ્યારે દ્રવ્યમાં વિપરીત વિગુણાત્મક પર્યાયનો ઉદ્દભવ થાય છે, ત્યારે તેવી વિગુણ પર્યાયનો સ્વામી દ્રવ્ય નથી. ત્યાં એમ કહી શકાય કે દ્રવ્ય પોતાની શુદ્ધ પર્યાયનો જ સ્વામી છે. શુદ્ધ પર્યાય ઉપર દ્રવ્યનો પૂરો અધિકાર છે. વિગુણ પર્યાયનો લોપ થવો અથવા હું વિગુણ પર્યાયનો કર્તા છું, તેવું મિથ્યા સ્વામીત્વ અજ્ઞાનના કારણે ઉદ્ભવે છે. વિપરીત પર્યાય તે પરાઈ એટલે તે બહારની વાત છે. તેનો સ્વામી દ્રવ્ય નથી પરંતુ શુદ્ધ પર્યાય થવી તે તેના ઘરની વાત
- કીક
-- (૩૬) -
| SR No. | 005939 |
| Book Title | Atmsiddhi Mahabhashya Part 03 |
| Original Sutra Author | Shrimad Rajchandra |
| Author | Jayantilalji Maharaj |
| Publisher | Shantaben Chimanlal Bakhda |
| Publication Year | 2011 |
| Total Pages | 456 |
| Language | Gujarati |
| Classification | Book_Gujarati |
| File Size | 14 MB |