________________
બાહ્યજગતને નિહાળતી આ નેત્રપંક્તિ પોતે જાણેલા રૂપરૂપાંતરમાં અટવાઈ રહે અને વિષયોમાં રમણ કરતી રહે, તો તેને આત્મદર્શન ક્યાંથી થાય? પદાર્થના ગુણધર્મો પદાર્થની સાથે જ છે. જે પદાર્થના ગુણધર્મોને પોતાના સમજી લે અથવા પદાર્થના ગુણધર્મોથી લેપાયમાન થાય, તો હકીકતમાં તેને મોક્ષનો ઉપાય મળતો નથી. આ છે ગાથાનું આવ્યંતર રહસ્ય. જીવાત્મા જ્ઞાનની નિર્મળતાનો સ્વીકાર ન કરે અને પોતે પોતાના વિચારોથી જ પથભ્રષ્ટ ન થાય, તેવી અંતનિહિત સૂચના આ ગાથામાં છે. સાધકે ગાથાના આંતરિક ભાવો વાગોળવા જેવા છે.
ઉપસંહાર ગાથા ૯૨ થી ૫ – સ્તુતિકારે પાંચ સ્થાનનું કથન કર્યા પછી ગાથા ૯૨ થી ૯૫ માં આ છઠ્ઠા સ્થાનને સ્પર્શ કર્યો છે અને પ્રતિપ્રશ્ન રૂપે મોક્ષનો કોઈ ઉપાય નથી તે રીતે શંકા પ્રસ્તુત કરી છે, તેમાં મુખ્ય ત્રણ કારણો પ્રદર્શિત કર્યા છે. આદિકાળથી ચાલ્યાં આવતા બંધન અનંતકાળ સુધી રહેવા જોઈએ, તેને છેદી ન શકાય. વળી ઉપાય બાબત ઘણા મતભેદો હોવાથી ઉપાય છે જ નહીં એવું લાગે છે, તે ઉપરાંત એમ પણ કહ્યું છે કે જો ઉપાય ન હોય તો બાકીનું બધું તત્ત્વજ્ઞાન વ્યર્થ છે. આ રીતે શંકા રૂપ ગાથાનું પરિસમાપન કર્યું છે. કહેવાનો આશય એ છે કે મુક્તિનો ઉપાય ન હોય તો સાધનાનો કોઈ અર્થ નથી. મોક્ષ હોઈ શકે છે પણ તેનો ઉપાય નથી, શંકાકારે આવી તર્ક વિહીન દલીલ કરી છે. કાર્ય હોય ને કારણ ન હોય તે રીતે પ્રતિપક્ષનું મંતવ્ય છે; તે મંતવ્ય નિરાધાર છે, તેવું સ્પષ્ટપણે જોઈ શકાય છે. અસ્તુ.
અહીં આટલું ઉપસંહાર રૂપે કહી હવે આગળની ગાથાના ભાવોને જોઈએ. આ ગાથામાં જે તર્કહીન નિર્બળ ભાવો છે, તેનું પ્રતિબિંબ આગળની ગાથામાં પણ ઝળકવા લાગ્યું છે.
(૧૯) -
