Page Text
________________
ઉપાસના તે મહત્વપૂર્ણ અને જીવનને તથા માનવમનને સ્થિર કરવાનું એક સચોટ સાધન છે. શું કોઈ અસ્થિર કે અનિત્યતત્ત્વ ઉપાસનાને યોગ્ય હોય શકે ? જો કે બૌદ્ધદર્શન નિત્યવાદનો ઘોર વિરોધ કરે છે. નિત્યવાદના પરિહાર માટે તેમણે સેંકડો તીખી તર્કજાળ ઊભી કરી છે અને નિત્યના મોહમાંથી મુકત થવાની વાત કરે છે.
પરંતુ આવું અનિત્યવાદી દર્શન નાસ્તિકવાદની જાળમાં આવ્યું નથી, તેનું કારણ એ છે કે નિત્યનો જે અભાવ છે, તે બૌદ્ધધર્મનું ઉપાસ્યતત્ત્વ છે. આ અભાવ અનંતકાળ સુધી ટકી રહેશે, તેમ તેઓ માને છે. તેઓ અભાવમાં સ્થાયીપણાની સ્થાપના કરે છે અને અષ્ટાંગયોગથી બધા ભાવોનો પરિહાર કરી અખંડ, શાશ્વત, નિત્ય એવા અભાવનો સ્વીકાર કરી મુકિતની વ્યાખ્યા કરે છે. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે બૌદ્ધો પણ સ્થાયીભાવને માને છે. સિદ્ધિકારે આ બીજા સ્થાનકમાં કે બીજા પ્રશ્નમાં સંપૂર્ણ નિત્યવાદને આટોપી લીધો છે અને નિત્યાનિત્યવાદની બધી વિવેચના આ પદમાં સમાવિષ્ટ થાય છે.
ક્રિયાત્મક સંબંધ – કવિરાજે આત્મા કર્મનો કર્તા છે, એ સ્થાનકથી પદાર્થની કે દ્રવ્યની ક્રિયાશીલતાનો ઉલ્લેખ કર્યો છે. જ્યાં કર્મ છે, ત્યાં ક્રિયા છે અને જ્યાં ક્રિયા છે, ત્યાં કર્મ છે. જગતના બધા દ્રવ્યો ક્રિયાશીલ છે, તે જ રીતે આ ક્રિયાશીલતા ચેતનદ્રવ્યની બહુ જ નજદીકમાં સાંયોગિક ભાવે અસ્તિત્વ ધરાવે છે. પદાર્થ અને દ્રવ્યો ક્રિયમાણ છે. આત્મા જ્ઞાન અને વીર્યથી તેની સાથે જોડાઈને કર્મનો કર્તા બને છે. ક્રિયા, ક્રિયાનું ફળ, ક્રિયાથી નીપજતું કર્મ અને કર્મનો કર્તા, આ રીતે ક્રિયાશીલતા કર્મ અને કર્તાની વચ્ચે વિભકત થયેલી છે. જ્યાં સુધી કર્મ છે, ત્યાં સુધી કર્તૃત્ત્વ છે અને જ્યાં કર્તૃત્ત્વ છે, ત્યાં કર્મ છે. આ રીતે કર્તા અને કર્મનો એક અદ્ભુત ખેલ ચાલે છે. જૈનસાધના અને વિશ્વના કોઈપણ ધાર્મિક અનુષ્ઠાનોમાં કર્મના કર્તાની વિસ્તૃત વિવેચના છે અને ઓછા–વત્તા અંશે થોડા ફેરફાર સાથે સહુએ કર્મની સ્થાપના કરી છે. આ ત્રીજા સ્થાનકમાં સિદ્ધિકા૨ે અસંખ્ય પ્રશ્નોવાળું ગહન કર્મતત્ત્વ આટોપી લીધું છે અને કર્તા પછી કર્મના અકર્તા સુધી અર્થાત્ પરોક્ષભાવે આ પદમાં અકર્મવાદની ઝાંખી કરાવી છે. આત્મા કર્મનો કર્તા ક્યાં સુધી છે અને કર્તૃત્ત્વભાવથી કયારે છૂટો પડે છે, તે ગૂઢ વિષય આ પ્રશ્નમાં ઈંગિત કર્યા છે.
ક્રિયાના પરિણામ – જેમ કર્મ છે, તેમ કર્મના ભોગ પણ થાય છે. કોઈ પણ ક્રિયાશીલતા નિષ્ફળ નથી. ક્રિયાથી કર્મ અને કર્મથી કર્મભોગ, આવી એક શૃંખલા બનેલી છે. ભોગના સાક્ષીરૂપે સંવેદક સંવેદનશીલ જીવાત્મા ભોકતા તરીકે કર્મફળનું અધિઠાન બને છે. કર્મ થવા, તે એક અલગ વાત છે પરંતુ કર્મભોગમાં નિમિત્ત બની સુખદુઃખનો અનુભવ કરવો, તે ભોકતાભાવ નિરાળો છે. કર્મભોગ પુણ્ય-પાપ રૂપે ફળ ઉપસ્થિત કરી સુખદુઃખના સાધનોની રચના કરે છે. ફળ આપવું, તે કર્મનો સ્વભાવ છે. ભોકતા બનવું, તે જીવની પોતાની નિર્બળતા છે. જીવ સમર્થ રૂપે ભોકતા હોવા છતાં અભોકતા બની શકે છે, તે સાધનાનો વિષય છે પરંતુ જ્યાં સુધી જ્ઞાન અને સામર્થ્યનો આધાર મળ્યો નથી, ત્યાં સુધી જીવ ભોકતાભાવે સીદાતો રહે છે. કર્મથી છૂટવું તે પ્રથમ પ્રકારનો પુરુષાર્થ છે અને કર્મફળ વખતે નિરાળું રહેવું, તે બીજા પ્રકારનો પુરુષાર્થ છે. સમગ્ર સંસાર ભોગભાવથી ઘેરાયેલો છે. ભોગભાવ માટે અને તેના નિર્માણ માટે હજારો સાધનો છે અને સેંકડો
BH
| SR No. | 005939 |
| Book Title | Atmsiddhi Mahabhashya Part 03 |
| Original Sutra Author | Shrimad Rajchandra |
| Author | Jayantilalji Maharaj |
| Publisher | Shantaben Chimanlal Bakhda |
| Publication Year | 2011 |
| Total Pages | 456 |
| Language | Gujarati |
| Classification | Book_Gujarati |
| File Size | 14 MB |