________________
૧૬]
[આત્મસિદ્ધિ અનુશીલન
અને મુક્ત થવા પણ માંગે છે; તે જીવો પણ મોક્ષમાર્ગ કેમ પામતા નથી, તેના કારણરૂપ આ પદ લખ્યું છે.
નિશ્ચય અને વ્યવહા૨ની સંધિ હોવા છતાં, જે જીવો એકાંતથી કોઈ એક જ નયનો સ્વીકાર કરે છે અને બીજા નયનો નિષેધ કરે છે; તે જીવો મોક્ષમાર્ગ પામતા નથી. તેથી તેઓ કરુણાપાત્ર છે. કારણ કે, માર્ગ પ્રાપ્તિની મહેનત કરતા હોવા છતાં પણ, અણસમજને લીધે માર્ગ પામતા નથી.
માર્ગપ્રાપ્તિમાં અટકી ગયેલા જીવોને બે ભાગમાં વિભાજિત કર્યા છે. (૧) ક્રિયાજડ અને (૨) શુષ્કજ્ઞાની.
પંડિત ટોડરમલજીએ આ બંને પ્રકારના જીવોનું વર્ણન મોક્ષમાર્ગ પ્રકાશના સાતમા અધ્યાયમાં વિસ્તારથી કર્યું છે. ક્રિયાજડ એટલે વ્યવહા૨ાભાસી તથા શુષ્કજ્ઞાની એટલે નિશ્ચયાભાસી. જે જીવ ફક્ત શરીરાદિ જડદ્રવ્યની ક્રિયા કરવાને જ ધર્મ માને છે અને શાસ્ત્રજ્ઞાનનો નિષેધ કરે છે, તે ક્રિયાજડ અથવા વ્યવહારાભાસી મિથ્યાદ્દષ્ટી છે. તથા જે જીવ અનેક શાસ્ત્રોનો અભ્યાસ કરીને શાસ્ત્ર જ્ઞાનને જ આત્મજ્ઞાન માને છે અને શરીરથી સંબંધિત વ્રત, તપ, ઉપવાસ વગેરે શુભક્રિયાનો નિષેધ કરે છે, તે નિશ્ચયાભાસી મિથ્યાદષ્ટી છે.
ખાસ વાત તો એ છે કે આ બંને પ્રકારના મિથ્યાદ્દષ્ટીને પોતાની એકાંતિક માન્યતાનો દોષ સમજાતો નથી. બંને પ્રકારના જીવો પોતાને મોક્ષમાર્ગ માને છે. જો તે દોષને દોષરૂપ જાણે તો દોષ રહે જ નહિ. અજ્ઞાની દોષને દોષ જાણતો નથી તે જ તેની મોટી નબળાઈ છે.