________________
૧૩૦
આપણે આત્મનિરીક્ષણ કરીશું? દૃષ્ટિરાગ. દૃષ્ટિરાગવશે અજ્ઞાન જીવ પોતાના મત-પંથ-સંપ્રદાય કે માન્યતા પ્રત્યે એવું મમત્વ રાખતો થઈ જાય છે કે માત્ર અન્ય મત-પંથ-સંપ્રદાયના અનુયાયીઓ પ્રત્યે જ નહિ પણ સ્વદર્શનના પણ અન્ય સંપ્રદાય, ફિરકા, ગચ્છ કે “તિથિ' જેવી કોઈ એકાદ બાબતમાં જ પોતાથી ભિન્ન માન્યતા ધરાવનારાઓ પ્રત્યે પણ આત્મીયતાનો વ્યવહાર કરી શકતો નથી. અને, પોતાના પક્ષની સરસાઈ દેખાડવાની હુંસાતુંસીમાં પડી જઈ, ધર્મપ્રવૃત્તિ દ્વારા પણ રાગ-દ્વેષ અને મોહને—અહ-મમને પુષ્ટ કરતો રહે છે.
આપણે પૂર્વે એ વિગતે જોયું કે શ્રી જિનેશ્વર-નિર્દિષ્ટ, સર્વ ધર્મપ્રવૃત્તિમાં પ્રાણીસૃષ્ટિ સાથે આત્મીયતાનો ભાવ વણાયેલો છે એ ભાવ વિનાની કોઈ પણ ધર્મક્રિયા, તત્ત્વચિંતન કે અહિંસા સુધ્ધાને જ્ઞાનીઓ આવકારતા નથી. પોતાના વસવાટથી તાપસોને અરુચિ થતી જોઈને, એ અચિ નિવારવા ભગવાન મહાવીર ચાતુર્માસમાં પણ ત્યાંથી અન્યત્ર વિહાર કરી ગયા હતા. પોતાના નિમિત્તે અન્યને લેશમાત્ર પીડા-ક્લેશ , ન થાય એ કાળજીની અપેક્ષા જ્ઞાનીઓએ અહિંસાના ઉપાસક પાસેથી રાખી છે.
આથી, ગુણગ્રાહી સંતો અનુરોધ કરે છે. કે આપણે જે ક્રિયાકાંડ કરતા હોઈએ તે ક્રિયાકાંડ જે ન કરતા હોય તેવા આપણા સમાનધર્મીઓ પ્રત્યે, તેમ અન્ય મત-પંથના પણ સંનિષ્ઠ સાધકો પ્રત્યે આપણા અંતરમાં આદર, પ્રેમ, કે કરુણા જ જાગવાં જોઈએ. એના બદલે, અન્ય મતપંથના અનુયાયીઓની વાત તો દૂર રહી , પણ, જૈનદર્શન અંતર્ગત પોતાનાથી ભિન્ન ફિરકા, ગચ્છ કે સંપ્રદાયના કે પોતાના સંપ્રદાયના પણ કોઈ એકાદ બાબતમાં પોતાથી જુદી માન્યતા ધરાવનાર મુમુક્ષુઓને અને સાધુ-સંતોને સુધ્ધાં ‘મિઆવી’ કહી, તેમના પ્રત્યે દ્વેષ, તિરસ્કાર કે ધૃણા દર્શાવવામાં આવતાં હોય કે તેમની અવહેલના પણ થતી હોય તો આપણી ધર્મપ્રવૃત્તિના પ્રકારથી કે તેના વ્યાપથી સંતોષ માની નિરાંત ન અનુભવતાં આપણે ક્ષણભર થોભીને, આપણી વૃત્તિ-પ્રવૃત્તિનું પૃથક્કરણ કરી આધ્યાત્મિક વિકાસપથમાં આપણે ખરેખર ક્યાં ઊભા છીએ તેનો યથાર્થ અંદાજ મેળવવો જોઈએ.