________________
તિલક્ષણ સમુચ્ચય પ્રકરણ
૨૫૫
ગાથા-૨૦૮
મુનિચર્યામાં જે શિથિલ હોય તે પણ વિશુદ્ધ ચરણ-કરણની પ્રશંસા કરે અને યથાવસ્થિત પ્રરૂપણા કરે તો જ્ઞાનાવરણીય આદિ કર્મોને શિથિલ કરે અને પરલોકમાં સુલભ બોધિ બને.
વિશેષાર્થ વ્રત ૫, શ્રમણધર્મ ૧૦, સંયમ ૧૭, વૈયાવચ્ચ ૧૦, બ્રહ્મચર્યગતિ ૯, જ્ઞાનાદિત્રિક ૩, તપ ૧૨, ક્રોધનિગ્રહાદિ ૪ આ ચરણ છે. પિંડવિશુદ્ધિ ૪, સમિતિ ૫, ભાવના ૧૨, પ્રતિમા ૧૨, ઇંદ્રિયનિરોધ ૫, પડિલેહણ ૨૫, ગુપ્તિ ૩, અભિગ્રહો ૪, આ કરણ છે. ચરણ-કરણ એ બંનેનું ક્રમથી વિસ્તૃત વર્ણન આ પ્રમાણે છે:
વ્રત-૫ પ્રાણાતિપાત, મૃષાવાદ, અદત્તાદાન, મૈથુન અને પરિગ્રહ એ પાંચથી સર્વ પ્રકારે અટકવું. શ્રમણધર્મ- ૧૦ ક્ષમા, સંતોષ, સરળતા, નમ્રતા, પરિગ્રહના ત્યાગરૂપ લઘુતા, સત્ય, પ્રાણાતિપાતવિરમણરૂપ સંયમ, તપ, સુવિહિતોને વસ્ત્રાદિદાનરૂપ ત્યાગ, બ્રહ્મચર્ય. સંયમ- ૧૭ પૃથ્વી આદિ પાંચ, વિકલેન્દ્રિય, પંચેન્દ્રિયના પાલનથી ૯ ભેદ, અજીવસંયમ પુસ્તક પંચક આદિનો ઉપયોગ ન કરવો અથવા યતનાથી ઉપયોગ કરવો, અથવા સુવર્ણ આદિનો ત્યાગ કરવો. ૧૦, પ્રેક્ષસંયમ જ્યાં કાયોત્સર્ગ વગેરે કરવાની ઈચ્છા થાય ત્યાં ભૂમિને ચક્ષુથી જોઈને કરે. ૧૧, ઉપેક્ષાસંયમ=વ્યાપાર ઉપેક્ષાસંયમ અને અવ્યાપાર ઉપેક્ષાસંયમ એમ બે પ્રકારે છે. સર્મનુષ્ઠાનમાં સીદાતા સાધુઓની ઉપેક્ષા ન કરે= પ્રેરણા કરે તે વ્યાપાર ઉપેક્ષાસંયમ. આરંભમાં સીદાતા ગૃહસ્થોની ઉપેક્ષા કરે= પ્રેરણા ન કરે તે અવ્યાપાર ઉપેક્ષાસંયમ. ૧૨, પ્રમાર્જનાસંયમ-રસ્તામાં પગોનું અને વસતિ વગેરેનું વિધિથી પ્રમાર્જન કરવું. ૧૩, પરિષ્ઠાપનાસંયમ-અશુદ્ધ ભક્ત-ઉપકરણ આદિનો વિધિથી ત્યાગ કરવો. ૧૪, મનો-વચન-કાય-સંયમ અશુભ મનવચન-કાયાનો નિરોધ કરવો. ૧૭. '
પૂજય વાચક ઉમાસ્વાતિ મહારાજે પ્રશમરતિગ્રંથમાં સંયમભેદો આ પ્રમાણે કહ્યા છેઃ- પાંચ આશ્રવોથી વિરતિ, પાંચ ઇન્દ્રિયોનો નિગ્રહ, ચાર કષાયનો જય અને ત્રણદંડથી વિરતિ.
