________________
[ ૧૬ ]
ચાર સાધન પિતાએ એના પુત્રને ઈંગ્લેંડ બેરિસ્ટર થવા મકલ્યા ત્યારે તેના બીજા મિત્રે કહ્યું: “કમાઈને એ બહુ પૈસા લાવશે.”
તેના પિતા લક્ષ્મીના પૂજારી ન હતા; સંસ્કારી જીવનમાં માનતા હતા. તેમણે મિત્રને કહ્યું: “મારે પુત્ર હિન્દુસ્થાનના એક જ નિર્દોષ માણસને ય પણ છેડાવશે તે મારા વિશે હજારના ખર્ચને હું સફળ માનીશ. પૈસા તે વેશ્યા પણ મેળવી શકે. મારે પુત્ર એ માટે નહિ, પણ વિદ્યા માટે જાય છે. વિદ્યા ધનસંચય માટે નહિ, પણ મુક્તિ માટે હેવી જોઈએ.”
જે સુકૃતને માર્ગે લઈ જાય, તેનું નામ વિદ્યા. જે વિદ્યા વિચારેમાં શુદ્ધિ ઊભી ન કરે, વિચારને શુદ્ધ અને નિર્મળ ન બનાવે તે વિદ્યા નહીં, પણ માનવીના મગજ ઉપર લદાએલી ડીગ્રીઓ છે. જેમ દાન વગરની લક્ષ્મી આનંદ આપતી નથી, તેમ માનવીને સુકૃત વગરની વિદ્યા, સુખ-આનંદ કે શાંતિ આપતાં નથી.
તમે જાણે છે ને કે દૂધની અંદર એકાદ તેજાબનું ટીપું પડી જાય તો તે દૂધ ફાટી જવાનું. પરંતુ ગુલાબના એસેન્સનું એક ટીપું નાખવાથી તે કેલ્ડીંક બની જવાનું. એવા દૂધનું નામ પણ પલટાઈ જાય છે ! વધુ સુંદર બની જાય છે.'
કેળવણી પામ્યા પછી માનવીના મનમાં આ રીતે જે વિચારોની સુવાસ ન આવે, તો તેની મહત્તા કંઈ નથી. ભણેલે તે એ કે જેના મનમાં ખરાબ વાત ન આવે. શિક્ષિત એ કે જેના મુખમાંથી અસભ્ય, અસંસ્કારી શબ્દ ન નીકળે.
જેમ જેમ વિદ્યા સંપાદન કરે તેમ તેમ સારા વિચારને જીવનમાં સંગ્રહ થતો જાય. જેની પાસે સત્ય ને સ્વાશ્રયી જીવન હિય, શુચિ ભાવના હોય, તેની પાસે ભણતર છે એમ કહેવાય.
