________________
ચૈત્યવન્દન મહાભાષ્ય
अन्यत्रोच्छ्वसितात्, निःश्वसितात् स एष उत्सर्गः ।। एवं सर्वपदेष्वपि नवरमयमत्र भावार्थः ।। ४२९।।
ઉચ્છવસિત સિવાય આ કાયોત્સર્ગ છે, નિઃશ્વસિત સિવાય આ કાયોત્સર્ગ છે, એ પ્રમાણે સર્વ પદોમાં પણ જોડવું. અહીં ઉચ્છવસિત વગેરે પદોનો ભાવાર્થ मा (= वे ४ाशे त) छ. (४२८)
सासस्स उड्डगमणं, ऊससियमहोगई उ निस्ससियं । एयं दुगं पि मोत्तुं उस्सग्गो एस मे होउ ॥४३०॥ श्वासस्य ऊर्ध्वगमनमुच्छ्वसितम्, अधोगतिस्तु निःश्वसितम् । एतद् द्विकमपि मुक्त्वा उत्सर्ग एष मम भवतु ।।४३०।।
ઉચ્છવસિંત એટલે શ્વાસનું ઊંચે જવું. નિઃશ્વસિત એટલે શ્વાસનું નીચે જવું, અર્થાત્ ઉચ્છવસિત એટલે નાક દ્વારા શ્વાસ લેવો અને નિઃશ્વસિત એટલે શ્વાસ મૂકવો. આ બંનેને છોડીને આ મારો કાઉસ્સગ્ન થાઓ. (૪૩૦)
जओऊसासं न निरंभइ, आभिग्गहिओ वि किमुय चेट्ठा उ । सज्ज मरणं निरोहें, सुहुमुस्सासं तु जयणाए ॥४३१॥
यत:
उच्छ्वासं न निरुणद्धि आभिग्रहिकोऽपि किमुत चेष्टा तु । सद्यो मरणं निरोधे सूक्ष्मोच्छ्वासं तु यतनया ।।४३१।।
व्याख्या- उर्ध्व प्रबल: श्वास उच्छ्वासः तं 'न निरुंभई' त्ति न निरुणद्धि, 'आभिग्गहिओवि' अभिगृह्यत इति अभिग्रहः, अभिग्रहेण निर्वृत्त आभिग्रहिक:कायोत्सर्गस्तदव्यतिरेकात् तत्कर्ताऽप्याभिग्रहिको भण्यते, असावप्याभिभवकायोत्सर्गकार्यपीत्यर्थः, किमुत चेट्ठा उ' त्ति किं पुनश्चेष्टाकायोत्सर्गकारी, स तु सुतरां न निरुणद्धि इत्यर्थः, किमित्यत आह-सज्जमरणं निरोहे त्ति सद्यो मरणं निरोधे उच्छ्वासस्य, “ततश्च सुहुमुस्सासं तु जयणाए' त्ति सूक्ष्मोच्छ्वासमेव यतनया मुञ्चति, नोल्बणं, मा भूत् सत्त्वघात इति गाथार्थः (आवश्यकसूत्रनियुक्तिगाथा- १५१०)
૧૮૯