________________
જુદીજુદી અપેક્ષાએ અભાવરૂપે છે પરંતુ ‘અભાવ' નામનો કોઇ સ્વતંત્ર પદાર્થ નથી. અહીં ચાર ભેદોમાં પ્રથમ અભાવ પદાર્થની પૂર્વાવસ્થાને આશ્રયીને છે. બીજો ભેદ પદાર્થની ઉત્તરાવસ્થાને લઇને છે ત્રીજો ભેદ સહ (સાથે) અવસ્થાને ગ્રહણ કરીને છે અને ચોથો ભેદ ત્રણેકાળની અવસ્થાને લઇને છે.
अथोपलब्धिं प्रकारतो दर्शयन्ति
પૂર્વે બતાવેલ ઉપલબ્ધિ હેતુના પ્રકારો જણાવે છે. उपलब्धेरपि द्वैविध्यमविरुद्धोपलब्धिવિદ્ધોપનવ્વિશ્ચ ॥ ૩-૬૭॥
ઉપલબ્ધિ હેતુના પણ બે પ્રકાર છે. અવિરુદ્ધોપલબ્ધિ અને વિરૂદ્ધોપલબ્ધિ. साध्येन सहाविरुद्धस्य हेतोरुपलब्धिरविरुद्धोपलब्धिः साध्येन सह विरुद्धस्य हेतोरुपलब्धिर्विरुद्धोपलब्धिरित्युच्यते ॥ ६७ ॥
સાધ્યની સાથે અવિરુદ્ધ એવા હેતુની ઉપલબ્ધિ તે અવિરુદ્ધોપલબ્ધિ છે (આ હેતુ વિધિરૂપ સાધ્યને સિદ્ધ કરનાર છે) અને સાધ્યની સાથે વિરુદ્ધ એવા હેતુની જે ઉપલબ્ધિ તે વિરુદ્ધોપલબ્ધિ હેતુ છે. (આ હેતુ નિષેધરૂપ સાધ્યની સિદ્ધિ કરનાર છે)
વિશેષાર્થ : પૂર્વ સૂત્રમાં (૫૬માં) કહ્યા પ્રમાણે ઉપલબ્ધિ હેતુ વિધિરૂપ અને નિષેધરૂપ સાધ્યને સાધવામાં કારણરૂપ છે. અહીં જે વિરુદ્ધતા અને અવિરુદ્ધતા બતાવી છે તે સાધ્યની સાથે સમજવી. તથા સૂત્રમાં આપેલ ‘પિ’ શબ્દ દ્વારા કેવલ ઉપલબ્ધિ હેતુ બે પ્રકારે છે તેમ નહીં પરંતુ, અનુપલબ્ધિ હેતુ પણ (આગળ સૂત્ર-૯૩માં બતાવ્યા પ્રમાણે) અવિરૂદ્ધાનુપલબ્ધિ અને વિરુદ્ધાનુપલબ્ધિ એમ બે પ્રકારે છે.
आद्याया भेदानाहुः
હવે પછીના સૂત્રમાં હેતુના ભેદો-પ્રભેદોનું સ્વરૂપ સૂત્રકારશ્રી જણાવશે તેમાં અવિરૂદ્ધોપલબ્ધિના પ્રકારો જણાવે છે.
तंत्राविरुद्धोपलब्धिर्विधिसिद्धौ षोढा ॥ ६८ ॥
તેમાં (પૂર્વોક્ત બે પ્રકારની ઉપલબ્ધિમાં) અવિરૂદ્ધોપલબ્ધિ હેતુ વિધિની સિદ્ધિમાં છ પ્રકારે છે.
૧૧૫
