Page Text
________________
हेतुग्रहण-सम्बन्धस्मरणाभ्यां जायमानं यत् साध्यस्य ज्ञानं तत् स्वार्थानुमानमित्यर्थः ।
अयंभावः- वनं गतः कश्चित् पुमान् प्रथमं पर्वतवृत्तिधूमलेखां पश्यति, ततः 'यत्र यत्र धूमस्तत्र तत्र वह्निः' इत्याकारिकां व्याप्तिं स्मरति, तत: 'अयं वह्निमान्' इत्याकारकं यज्ज्ञानमुन्मज्जति तत् स्वार्थानुमानमित्युच्यते॥ १० ॥ આ હેતુનું ગ્રહણ અને સંબંધના સ્મરણવડે થતું જે સાધ્યનું જ્ઞાન તે સ્વાર્થનુમાન છે. તેનો ભાવ આ પ્રમાણે છે. વનમાં ગયેલો કોઇક પુરુષ પહેલા પર્વતમાં રહેલી ધૂમલેખાને જુએ છે ત્યારપછી “જ્યાં જ્યાં ધૂમ હોય ત્યાં ત્યાં વહ્નિ હોય જ' ઇત્યાકારક વ્યાપ્તિનું સ્મરણ કરે છે ત્યારપછી આ પર્વત વહ્નિવાળો છે ઇત્યાદિ જે (સાધ્યનું) જ્ઞાન થાય છે તે સ્વાર્થનુમાન છે. | વિશેષાર્થ: હેતુનું પ્રત્યક્ષ જ્ઞાન થાય ત્યારબાદ જ્યારે વ્યાપ્તિનું સ્મરણ થાય છે ત્યારે સાધ્યનું જ્ઞાન થાય. સંબંધનું સ્મરણ- જે રીતે સાધ્ય અને સાધનની વ્યાપ્તિનામનો સંબંધ પૂર્વે તર્કપ્રમાણ વડે જાણ્યો હતો તે જ રીતે અત્યારે ધૂમગ્રહણાદિ હેતુ ગ્રહણ થયાં પછી યાદ આવવો, તેનો પરામર્શ થવો તે સંબંધ સ્મરણ કહેવાય છે. સાધ્ય એટલે હવે પછીના સુત્ર ૧૪ થી રરમાં જે કહેવાશે તે સાધ્ય, તેનું વિશિષ્ટ સંશયાદિદોષોથી રહિત વાસ્તવિક જે જ્ઞાન થાય છે તે સ્વાર્થનુમાન છે. સાધનથી સાધ્યનું જ્ઞાન તે અનુમાન પ્રમાણ તથા લિંગથી લિંગીનું જ્ઞાન તે અનુમાન પ્રમાણ છે. સાધનને લિંગ કહેવાય છે સાથને લિંગી કહેવાય છે.
हेतुस्वरूपं निरूपयन्ति - પૂર્વસૂત્રમાં હેતુપદ આપેલું છે તેથી તેનું લક્ષણ બતાવે છે. નિશિતાચથીનુપજ્યનક્ષણો હેતુઃ II રૂ-૨? |
નિશ્ચિત એવી ‘અન્યથા અનુપપત્તિ એ એક જ લક્ષણવાળો હેતુ છે. (સાધ્યવિના હેતુનું ન જ હોવું એવી નિશ્ચિતસ્થિતિ તે જ એક હેતુનું સાચું લક્ષણ છે.)
अन्यथानुपत्ति:-अविनाभावः, सा च साध्यवद भिन्नावृत्तिस्वरूपा, हेत्वधिकरणवृत्त्यभावाऽप्रतियोगिसाध्यसामानाधिकरण्यरूपा वा । निश्चिताऽन्यथानुपपत्तिरेव लक्षणं स्वरूपं यस्य स हेतुरित्यर्थः ॥ ११॥
૮૦
| SR No. | 005872 |
| Book Title | Pramannaytattvalok |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Mahayashashreeji |
| Publisher | Omkarsuri Gyanmandir |
| Publication Year | 2003 |
| Total Pages | 348 |
| Language | Gujarati, Sanskrit |
| Classification | Book_Gujarati |
| File Size | 22 MB |