________________
૩૯
યોગદૈષ્ટિ સમુચ્ચય પ્રાપ્તિની ખૂબ નજીકંઆવી ગયેલ છે. સૂક્ષ્મ બોધની માત્ર ખામી છે. તે સૂક્ષ્મ બોધ આવી જાય એટલે તુર્ત જ તે સમકિત પામશે. એ જીવો બીજા ભવમાં જાય તો ય સંસ્કાર સાથે લઇને જાય છે. તેથી સામગ્રી મળતાં જ, ત્યાં સમકિત પામી જાય છે.
દીપ્રાદષ્ટિવાળાનો બોધ લાંબો સમય ટકે છે. મૃત્યુ પછી બીજા ભવમાં પણ તેના સંસ્કાર સાથે જાય છે. તેનું બળ -વીર્ય પણ પ્રથમની ત્રણ દષ્ટિના બોધ કરતાં ઘણું વધારે હોય છે. પ્રયોગ સમયે તે પહુસ્મૃતિવાળો હોય છે, એટલે વંદનાદિ ધર્માનુષ્ઠાન કરતી વખતે આ બોધ ટકી રહે છે. તેથી તે તે ધર્માનુષ્ઠાન વખતે જેવા પરિણામ કરવાના હોય તેવા પરિણામ તે કરી શકે છે. છતાં પણ સૂક્ષ્મ ગુણ-દોષને તે જાણી શકતો નથી, એટલી તેનાવિવેકમાં ખામી છે. તેથી તેનું અનુષ્ઠાન ભાવપૂર્વકનું હોવા છતાં દ્રવ્યઅનુષ્ઠાન જ કહેવાય છે. સંપૂર્ણ વિવેક આવ્યા પછી જ કોઈ પણ અનુષ્ઠાન, ભાવઅનુષ્ઠાન બને છે. વળી વિવેક હોય પણ જો તે તે અનુષ્ઠાનમાં જે પરિણામ રાખવાનો હોય તે પરિણામ ન રાખી શકો તો પણ ભાવઅનુષ્ઠાન બનતું નથી. આમ ભાવઅનુષ્ઠાનમાં સંપૂર્ણ વિવેક અને પરિણામ બંનેની આવશ્યકતા રહે છે. અવિરત સમ્યગ્દષ્ટિને વિરતિનાં અનુષ્ઠાનો દ્રવ્યથી હોય છે, કારણકે વિવેક છે પણ તે તે પરિણામ (વોસિરાવવાના) તેને પ્રગટતા નથી.
અપુનબંધકાદિ પ્રથમ ગુણસ્થાનકવાળાનું અનુષ્ઠાન દ્રવ્યાનુષ્ઠાન છે, પણ તે ભાવઅનુષ્ઠાનનું કારણ બને છે, માટેપ્રધાનદ્રવ્યઅનુષ્ઠાન કહેવાય છે. અને ગુણસ્થાનકની બહારના જીવોનું અનુષ્ઠાન તે ભાવઅનુષ્ઠાનનું કારણ નથી બનતું, માટે અપ્રધાનદ્રવ્યઅનુષ્ઠાન કહેવાય છે. એ જ રીતે આજ્ઞાયોગની બાબતમાં ગુણસ્થાનકની બહારના જીવોમાં જે કાંઈ આજ્ઞાયોગ હોય તે અપ્રધાનદ્રવ્યઆજ્ઞા કહેવાય છે. પ્રથમ ગુણસ્થાનકવાળાને પ્રધાનદ્રવ્યઆજ્ઞાયોગ અને ચોથા ગુણસ્થાનકથી માંડીને ભાવઆજ્ઞાયોગ કહેવાય છે.
દીપ્રાષ્ટિ સુધી પ્રથમ ગુણસ્થાનકનો વિકાસ છે. પ્રથમ ગુણસ્થાનકમાં જેટલો બોધસંભવી શકે છે તેમાં સર્વોત્કૃષ્ટમાત્રાનો બોધ આદષ્ટિમાં હોય છે. ત્રીજી દષ્ટિથી જ ભોગમાં ઉપાદેયબુદ્ધિ નષ્ટ થઈ ગઈ છે, વિષય-કષાયને હેય માને છે, પણ અજ્ઞાનતાને કારણે સૂક્ષ્મ વિષય-કષાયોને તે ઓળખી શકતો નથી, તેથી તેમાં ઉપાદેયબુદ્ધિ આવી જાય છે.
લક્ષણ :- દિપ્રાદેષ્ટિમાં તેવા પ્રકારની પ્રશાંતવાહિતા હોવાના કારણે યોગમાંથી ઉત્થાન દોષનું નિવારણ થાય છે. તત્ત્વશુશ્રુષામાંથી જન્મેલ તત્ત્વશ્રવણ નામનો ગુણ