Page Text
________________
યોગદૃષ્ટિ સમુચ્ચય
૧) સેપઃ- દરેક દૃષ્ટિમાં પૂર્વ-પૂર્વના દોષોનું નિવારણ તો ચાલુ જ છે. તે ઉપરાંત એક બીજો દોષ દૂર થાય છે. તદનુસાર ખેદ અને ઉદ્વેગદોષનું નિવારણ અહીં છે જ, વધારામાં ક્ષેપદોષનું નિવારણ થાય છે.
ક્ષેપ એટલે સાંસારિક ભોગોમાં ઉપાદેયબુદ્ધિપૂર્વકનું આકર્ષણ. એ આકર્ષણ યોગમાર્ગની અંદર વિક્ષેપ ઊભો કરે છે. તેના આધ્યાત્મિક વિકાસમાં અંતરાય નાંખે છે. સાંસારિક ભોગોનું આકર્ષણ થાય છે, તેનું કારણ તેનામાં રહેલો અવિવેક જ છે. અવિવેકના કારણે જ તેનો વૈરાગ્ય કાચો છે. બાકી વિવેકી જીવને સંસાર આખો પાપમય લાગે અને તેનાં સુખ પણ દુઃખરૂપ જ લાગે, તેના વૈરાગ્યમાં કચાશ ન હોય.
સુકુમારિકા, વૈયાવચ્ચી નંદિષણમુનિ વગેરે અવિવેકના કારણે જ ક્ષેપદોષમાં ફસાઇને નિયાણું કરવાથી થાપ ખાઇ ગયા. સુકુમારિકાને દાહદોષના કારણે કોઇ પુરુષ ઇચ્છતો નહોતો અને નંદિષણને કદરૂપતાના કારણે કોઇ સ્ત્રી ઇચ્છતી નહોતી. બંને જણાએ વૈરાગ્ય પામીને સંયમ લીધું, છેવટે અનશન કર્યું. ત્યાં પાંચ પુરુષોથી સેવાતી વેશ્યાને જોઇને સુકુમારિકાને આકર્ષણ જાગ્યું અને પોતાને પણ આવું સુખ પ્રાપ્ત થાય એવું નિયાણું કર્યું. નંદિષણમુનિએ ‘હું સ્ત્રીવલ્લભ થાઉં' એવું નિયાણું કર્યું. આ બંને જણને ભોગનું આકર્ષણ થયું એ ક્ષેપદોષ છે. પણ તેમાં ખેદ અને ઉદ્વેગદોષ નથી માટે તે બીજી દૃષ્ટિમાં ટક્યા છે, પણ નીચે નથી પડ્યા. તેમને જો સંયમમાં અરુચિ જાગી હોત, સંયમ અસાર લાગ્યું હોત, તેમાં ઉપાદેયબુદ્ધિ નષ્ટ થઇ ગઇ હોત, તો ખેદદોષ ગણાત અને પહેલી યોગદૃષ્ટિની બહાર નીકળી જાત. તેના બદલે સંયમમાં ઉપાદેયબુદ્ધિ ટકવા છતાં તેમાં કંટાળો આવ્યો હોત તો ઉદ્વેગંદોષ ગણાત તો બીજી યોગદૃષ્ટિની બહાર નીકળી જાત. આ બંને જણને ભોગમાં આકર્ષણ થયું છે એટલું જ માત્ર છે પણ સંયમમાં કંટાળો નથી આવ્યો. પછી પણ તેમણે સંયમ ભાવપૂર્વક પાળ્યું છે. એટલે માત્ર ક્ષેપદોષ જ છે. સંયમ હજું પણ ગમે છે, ભોગને તે ખરાબ માને છે પણ વિરાગ મંદ હોવાના કારણે ભોગમાં આકર્ષાઇ સાધનાને જતી કરે છે. તેને કારણે ત્રીજી દૃષ્ટિમાં ન આવી શક્યા.
સંભૂર્તિમુનિ (બ્રહ્મદત્ત ચક્રવર્તીનો જીવ) અને વિશ્વભૂતિમુનિ (ભગવાન મહાવી૨નો જીવ) બંનેએ નિયાણું કર્યું ત્યારે તેમને ખેદદોષ આવી ગયો છે. તેથી પહેલી દૃષ્ટિથી પણ નીચે ઊતરી ગયા છે.
અવંતિકુમાલે પણ નલિનીગુલ્મની ઇચ્છાથી અનશન કર્યું છે. તેના નિયાણાને ત્રીજો પ્રકા૨.ગણી શકાય. કારણકે તે સમકિતી જીવ છે. ભોગની ઇચ્છા કરતી વખતે પણ તેને તે સંપૂર્ણ હેય જ માને છે. તે વખતે પણ તેમને જો મોક્ષ મળતો હોય તો મોક્ષની જ સંપૂર્ણ ઇચ્છા છે, પણ તાત્કાલિક મોક્ષ મળી શકે તેમ નથી અને સંસારમાં પોતે ભોગ
૩૫
| SR No. | 005870 |
| Book Title | Yogdrushti Samucchay |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Yughbhushanvijay |
| Publisher | Gitarth Ganga |
| Publication Year | 2001 |
| Total Pages | 160 |
| Language | Gujarati |
| Classification | Book_Gujarati |
| File Size | 13 MB |