________________
449
હૃદય નયન નિહાળે જગધણી
પરિણામી ચેતન પરિણામો, જ્ઞાન કરમફળ ભાવી રે; જ્ઞાન કરમફળ ચેતન કહીએ, લેજો તેહ મનાવી રે. વાસુપૂજ્ય૦૫ પાઠાંતરે ‘કહીએ'ના સ્થાને ‘કહીઇ', ‘લેજા'ના સ્થાને ‘લેયો' એવો પાઠફેર છે.
શબ્દાર્થ : પરિણમનશીલ એવો ચેતન એની ચેતના (પરિણતિચિતિક્રિયા) જેવી હોય, તેવા પરિણામોને એટલે કે ફળને ભવિષ્યમાં પામે છે.
જ્ઞાનચેતનાના પરિણામે, ચેતન ભાવિમાં જ્ઞાનમય બને છે અને કર્મચેતનાના પરિણામે, કર્મમય કર્તા બને છે જ્યારે, કર્મફળ ચેતનાના પરિણામે કર્મફળ ભોક્તા બને છે. જ્ઞાનચેતના-જ્ઞાનક્રિયા-જ્ઞાનકર્મનું ફળ જ ચેતન એટલે કે શુદ્ધચૈતન્ય એવા પરમાત્મસ્વરૂપનું પ્રાગટ્ય છે.
આ સમજી લેજો અને સમજીને તે માટે ચેતનાની દિશા, તે તરફ વાળી લેવા એને મનાવી લેજો-સમજાવી દેજો !
::
લક્ષ્યાર્થ-વિવેચન : ચેતન કહેતાં આત્મા પરિણમનશીલ છે. એ પરિણમનશીલ છે, તેથી પરિણામને પામે છે. જેવી એ ચેતનાની ચિતિપરિણતિ તેવું ચેતનનું પરિણમન. ચેતન જે પરિણામને પામે છે, તેમાં તે મય-તન્મય થઈ જાય છે.
ચેતન, આમ તો દ્રવ્યથી નિત્ય એટલે કે અનાદિ-અનંત, અનુત્પન્ન, સ્વયંભૂ, સ્વાધીન, નિષ્પન્ન છે. પરંતુ પર્યાયથી પલટનભાવવાળો પરિણમનશીલ છે. એ પરિણમનશીલ છે, તેથી જ તો પરિણામને પામે છે. એ અનાદિ-અનંત જરૂર છે. પણ તે સાદિ-સાન્ત ભાવે અર્થાત્ પરિણમનપૂર્વક અનાદિ અનંત છે. એ જ કારણે તે અનાદિ-અનંત ચેતન
જેની પાસે સંતોષ ઘન નથી તેની દયા ખાવા જેવી છે, કારણ કે ખરેખર તે ભિખારી છે.
