________________
771
હૃદય નયન નિહાળે જગધણી
છે. પુદ્ગલના વર્ણ-ગંધ-રસ અને સ્પર્શ સાથે સગાઇ કરીને બેઠા છે. આત્મા અને આત્માના ગુણો એ જ ખરેખર વસ્તુ છે, જ્યારે બાકીની બધી વસ્તુ હોવા છતાં તત્ત્વથી અવસ્તુ છે.
આ સંસારમાં રખડાવનાર જો કોઇ પણ હોય તો તે મિથ્યામતિ છે-વિપરીત બુદ્ધિ છે-મિથ્યાત્વ છે-અજ્ઞાન છે. અજ્ઞાન એટલે અવળી દૃષ્ટિ, ઊંધી સૃષ્ટિ. જ્યારે મિથ્યાત્વ એટલે અવળી માન્યતા, ખોટી માન્યતા, ઊંધી માન્યતા. જ્યાં ઊંધી દષ્ટિ હોય ત્યાં ઊંધી માન્યતા હોય જ. ઊંધી દષ્ટિ કારણ છે. ઊંધી માન્યતા એ કાર્ય છે. ઉપમિતિમાં ચોથા પ્રસ્તાવમાં મોહરાજા અને તેના પરિવારનું વર્ણન છે; તેમાં અજ્ઞાનને મોહરાજાની ગાત્રયષ્ટિ અર્થાત્ Body બતાવી છે જ્યારે વિપર્યાસ અર્થાત્ મિથ્યાત્વ-ઊંધી માન્યતાને મોહરાજાને બેસવાનું સિંહાસન બતાવ્યું છે. અજ્ઞાન અને મિથ્યાત્વ બંને એકબીજાના પૂરક છે.
દેહાદિ વિનાશી હોવા છતાં તે અવિનાશી હોય તેવા લાગે છે, તે અજ્ઞાન છે અને દેહ તે હું, દેહ મારો, દેહ સંબંધી પદાર્થો તે મારા; એવી જે ભીતરમાં માન્યતા વર્તે છે, તે મિથ્યાત્વ છે.
આ મિથ્યાત્વનો સંવર કર્યા વિના અવિરતિનો કે કષાયનો સંવર કરવાના પ્રયત્નોમાં જીવે અનંતકાળ ગુમાવ્યો પણ તે પ્રયત્નો સફળ થયા નહિ. જીવ અને બંધ વચ્ચેનો ભેદ જાણ્યા વિના, જડ અને ચેતન વચ્ચેનો ભેદ જાણ્યા વિના, શુદ્ધ ચેતન અને મિશ્રચેતન વચ્ચેનો ભેદ જાણ્યા વિના, જીવે અનંતીવાર રાજપાટ છોડ્યા અને વનમાં જઈ વસ્યો પણ તેનું કાર્ય સફળ થયું નહિ. તેથી સૌ પ્રથમ મિથ્યાત્વને જ ટાળવાનું લક્ષ રાખવું જોઇએ. કારણના નાશે કાર્યનો નાશ છે. મૂળના નાશથી ઝાડનો નાશ છે.
લક્ષ્યાર્થ વિના અધ્યાત્મ છે નહિ. અલક્ષ્ય (અલખ-આત્મા) એવાનું લક્ષ્ય કરવું એ લક્ષ્યાર્થ છે.
