________________
721
હૃદય નયન નિહાળે જગધણી
થયું છે, એથી એના માટે પ્રકૃતિ રચાઇ છે. પોતાને પોતાનું વિસ્મરણ થતાં અન્ય દ્રવ્યો, અન્ય દ્રવ્યસંબંધી ભાવો અને તેના પર્યાયો તરફ ઢળવું થયું છે, તેથી પ્રકૃતિદ્વારા કર્મોની રચના થઈ છે અને તેથી તેના ઉદયે સુખદુઃખ થાય છે. યાદશક્તિ ખોઈ બેસનાર વ્યક્તિની કલ્પના કરો કે એની કેવી દશા થાય છે ? એ પોતાની ઓળખ-આઈડેન્ટીટી, પોતાનું વજુદ ખોઈ બેસે છે. આપણે પણ આત્મસ્વરૂપનું વિસ્મરણ થવાથી આપણી આગવી ઓળખ અને વજુદ ગુમાવી બેઠા છીએ. ચેતન દ્વન્દ્વોમાં અટવાઇ ગયો છે. અજ્ઞાનના કારણે ચેતન પ્રકૃતિને પોતાનો સ્વભાવ માની બેઠો છે એટલે એ બીજાની પ્રકૃતિ સાથે લડે છે, સંઘર્ષ કરે છે, ક્યારેક તે પોતાની પ્રકૃતિને બગાડે છે તો ક્યારેક સુધારે છે અને તેમાં ધર્મ માને છે પણ ખરેખર તે સાધના નથી. તો હવે સાધના શું ?
સ્વભાવ અને પ્રકૃતિ બન્નેને પ્રજ્ઞા છીણીથી જુદા પાડી બન્ને વચ્ચે સૂક્ષ્મતમ ભેદ કરી, અંતરના સમ્યગ્ જ્ઞાનની તીક્ષ્ણધારાથી એ સંધિ ઉપર ઘા કરી બન્નેને બરાબર જુદા કરી પ્રકૃતિથી ભિન્ન એવા સ્વભાવમાં ઠરવું એજ સાધના છે.
મજબૂત હથોડાના ઘાથી હીરો તૂટતો નથી પણ પાતળી, ઝીણી, સૂક્ષ્મ હીરાકણી મજબૂત હીરાને કાપે છે. આવું જ કામ તીક્ષ્ણ જ્ઞાનની ધારા કરે છે. પ્રકૃતિનો સ્વભાવ તરીકેનો સ્વીકાર એ જ ભ્રમ છે, એ જ અજ્ઞાન છે. સ્વભાવની મર્યાદા અર્થાત્ લક્ષ્મણરેખા વટાવી પ્રકૃતિમાં ન જવું, તેની સતત કાળજી રાખવી તે જ ધર્મ છે. પ્રકૃતિમાંથી છલાંગ મારી સ્વભાવમાં ઠરવાનું છે. કર્મના ઉદયની ધારામાં ઉપયોગને ન જોડતાં જ્ઞાનધારા-ચેતનાની ધારામાં ઉપયોગને ઢાળી દેવાનો છે.
શાસ્ત્રો વાંચવા, તત્ત્વ ચર્ચાઓ કરવી આ બધા ઉપાયો તો જીવે
જેટલાં જોનારા તેટલાં જગત ! જોનાર જેવું જગત જૂએ છે તેવું તેનું જગત હોય છે.
