________________
709. હૃદય નયન નિહાળે જગધણી
09
જ
વ્યવહાર કથનને એટલેકે નિમિત્ત કથનને આગળ કરીને એમ કહે છે કે કર્મો મને રાગાદિક ઉપજાવે છે, સંયોગો મને રાગાદિ ઉપજાવે છે તેઓ નયવિભાગને સમજ્યા જ નથી, તેથી તેઓ મિથ્યાષ્ટિ જ છે. હકીકતમાં તો રાગાદિ જીવની પર્યાયમાં ઉત્પન્ન થાય છે. અને જીવનો ઉપયોગ નિમિત્ત સાથે-કર્મના ઉદય સાથે-સંયોગ સાથે જોડાય છે, માટે તે રાગાદિ જીવની પર્યાયમાં ઝળકે છે. પર દ્રવ્ય તો નિમિત્ત માત્ર છે. એ કાંઈ રાગાદિ ઉપજાવતા નથી પણ જીવનો ઉપયોગ તેમાં જોડાય છે માટે રાગાદિ થાય છે એટલે મૂળમાં તો ભૂલ જીવની જ છે. જો પર દ્રવ્ય જ રાગાદિ ઉપજાવતા હોય તો જીવ ક્યારેય વીતરાગ થઈ શકે નહિ. રાગ એ તો વીતરાગતાની જ વિકૃતિ છે કે વૈભાવિક શક્તિ છે. '
જો કે નિશ્ચયથી તો પોતાના નિજરસથી જ સર્વ વસ્તુનું પોતાના સ્વભાવભૂત એવા સ્વરૂપ પરિણમનમાં સમર્થપણું છે. તો પણ આત્માને અનાદિથી અન્યવસ્તુભૂત મોડ સાથે સંયુક્તપણું હોવાથી આત્માના ઉપયોગમાં મિથ્યાદર્શન-અજ્ઞાન અને અવિરતિ એમ ત્રણ પ્રકારનો પરિણામ વિકાર છે.
પરમાર્થથી તો આત્મા પોતાના પરિણામ સ્વરૂપ એવા તે ભાવકર્મનો જ કર્તા છે અને પુદ્ગલ પોતાના પરિણામ સ્વરૂપ દ્રવ્યકર્મનું જ કર્તા છે પણ આત્માના પરિણામ સ્વરૂપ-ભાવ કર્મનું નહિ.
જ્યાં સુધી સ્વરૂપનું ભેદજ્ઞાન ન થયું હોય ત્યાં સુધી વ્યવહારથી આત્માને રાગાદિકનો એટલે ભાવ કર્મનો કર્તા માનો અને ભેદવિજ્ઞાન થયા પછી તો આત્માને શુદ્ધ વિજ્ઞાનઘન, સમસ્ત કર્તાપણાના ભાવથી રહિત એક માત્ર જ્ઞાતા જ જાણો. આમ એક જ આત્મામાં કર્તાપણું અને અકર્તાપણું, એમ બને ભાવો તે તે વિવક્ષતાથી સિદ્ધ થાય છે. આવો સ્યાદ્વાદ જેનોનો છે. આવું માનવાથી પુરુષને સંસાર-મોક્ષ આદિની
‘લય” એ સાધના છે. જે ધ્યાનની પરાકાષ્ટા છે. જ્યારે “મય’ એ સિદ્ધિ છે.
