________________
665
હૃદય નયન નિહાળે જગધણી
મન એ વિશદ્, વૈવિધ્યપૂર્ણ વસ્તુઓ વેચનારું બજાર છે – કૃત્રિકાપણ છે, મોલ છે જેમાં ગ્રાહક બની ઉપભોક્તા પ્રવેશે છે, બધી વસ્તુઓ પર નજર કરે છે પણ ‘એ’ ખરીદે છે માત્ર પોતાના ખપની જ વસ્તુઓને; તેના ભાવ-તાલ જાણી એની ગુણવત્તા વિશે પૂછપરછ કરી, પોતાને કામમાં આવે, તે જ વસ્તુ એ ખરીદે છે.
તેવી રીતે મનના ‘મોલ’માં અનેક વૈવિધ્યપૂર્ણ સામગ્રીઓ પડેલી હોય, એમાંથી માત્ર પોતાના ખપની વસ્તુઓ ઉપર જ ‘ધ્યાન’ આપવામાં આવે, તેનો જ ઉપયોગ કરવામાં આવે અને તે સિવાયની તમામ બીજી વસ્તુઓ પરત્વે માત્ર ‘જોવા-જાણવા’ની જ દશામાં નિરંતર રહે, તો ‘મન’ પોતાના મૈત્રીભાવને સંપૂર્ણતઃ પ્રગટ કરી આત્યંતિક મુક્તિ તરફ પ્રયાણ કરવા માટે પ્રકાશ પાથરે છે.
“મન’ એટલે આપણો ઘનીભૂત થયેલો ભૂતકાળ, જે વર્તમાન જ્ઞાનની સાથે સંઘર્ષ ન કરે અને પોતાના જ્ઞાન પ્રકાશથી સ્વરૂપ સાથે એકરૂપ બને તો સઘળી સમસ્યાઓમાં ‘સમાધાન’ સાંપડી શકે તેમ છે અને જે ભૂતકાળ વર્તમાનમાં મનના માધ્યમે વિલસી રહ્યો છે. તે મન જ જાગૃત ઉપયોગ દ્વારા મુક્તિનું કારણ બને છે.
પરદેશના પ્રજ્ઞાચક્ષુ મહાકવિ મિલ્ટને કહ્યું છે કે
Mind can make Heaven of Hell and Hell of Heaven
સવળા મનોવ્યાપાર દ્વારા ‘નરક’ને (વિપરીત સંયોગોને) સ્વર્ગમાં પરિવર્તિત કરી શકાય છે. જો કે આમાં તો માત્ર લૌકિક સુખદુઃખનો સંકેત છે જ્યારે આપણે તો તેનાથી આગળ વધીને મતિજ્ઞાનના ઉપયોગ સ્વરૂપ ભાવમનને સાધનાના માધ્યમે ઓગાળીને, મનનું વિલીનીકરણ
નિમિત્ત સાઘન નિમિત્ત રહેશે પણ અભેદ નહિ થશે. જ્યારે ઉપાદાન-અસાઘારણ કારણ અભેદ થશે.
