________________
શ્રી કુંથુનાથજી ,
652
ગ્રહણ કરતી ઇન્દ્રિયોને એકદમ બળાત્કારે રોકવી નહિ; એના માત્ર દૃષ્ટા બની રહેવું. એમ કરવાથી મન અને ઈન્દ્રિયો એની મેળે શાંત પડી જાય છે. જો કે આતો ઘણી ઉચ્ચ ભૂમિકાએ પહોંચેલા આત્માઓ માટે છે. સામાન્ય કક્ષાના જીવો માટે તો અનિત્યાદિ ભાવનાયોગ દ્વારા ઇન્દ્રિયોને વિષયોમાં જતી અટકાવવાની છે અને સંયમના માર્ગમાં ઈન્દ્રિયોને વાળવાની છે-પલોટવાની છે.
પ્રાણાયામ વગેરે ઉદ્યોગ દ્વારા પવનનો વિરોધ કરવા દ્વારા મનનો નિરોધ કરાય છે પણ જો તેના સમર્થ જાણકાર સિવાય હઠયોગના પ્રયોગ કરવામાં આવે, તો લાભ કરતા નુકસાન થવાની સંભાવના વધારે છે. બીજું હઠયોગ દ્વારા કાયમ માટે મન અંકુશમાં આવે જ એમ કહી શકાય નહિ. પ્રાણાયામ કરીએ ત્યાં સુધી મન શાંત થતું દેખાય પણ જ્યાં તે છુટી જાય એટલે મનનો અંકુશ પણ નીકળી જાય. દબાવેલી સ્પીંગની જેમ તે ક્યારેક વધુ જોરથી પણ ઉછળે. જ્યારે જ્ઞાનયોગ એ એક પ્રકારનું ઊંચામાં ઊંચુ શિક્ષણ છે, ઉપયોગની કેળવણી છે. શિક્ષણ આપવાથી મન કેળવાઈ જાય છે. માટે જ્ઞાનયોગથી જ મનને સહેલાઈથી જીતી શકાય છે. જ્ઞાનયોગમાં ઉપયોગને સમ્યમ્ ઘાટ આપવામાં આવે છે. એ ઘાટમાં - ઉપયોગ વારંવાર પરમાત્મ સ્વરૂપને ધ્યાવે છે, તેથી ઉપયોગમાંથી વિષયો સહેલાયથી છુટી જાય છે.
- જ્ઞાનયોગમાં ઉપયોગથી પરમાત્માને-પરમાત્મ સ્વરૂપને પકડવાનું હોવાથી વિષયો છોડવા નથી પડતા પણ સહેલાઈથી છુટી જાય છે. કર્મયોગ, ઉપાસના યોગ કે હઠયોગથી આગળ વધેલા જીવોને પણ અંતે તો જ્ઞાનયોગમાં આવવું પડે છે કારણકે છઠ્ઠા-સાતમા ગુણસ્થાનકની ચારિત્ર દશા અને ક્ષપકશ્રેણીમાં સ્વરૂપ રમણતા-સ્વરૂપ લીનતા-સ્વરૂપ
જીવ કાં તો કર્મના ઉદયને વેદે છે કાં તો જીવ પોતાના સ્વરૂપને વેદે છે.
