________________
651
હૃદય નયન નિહાળે જગધણી
चरणयोगघटान् प्रविलोकयन्, शमरसं सकलं विकिरत्यधः । चपल एष मनः कयिरुच्चकैः, रसवणिग् विदधातु मुनिस्तु किम्
અધ્યાત્મસાર ૧૧/૪
મનરૂપી વાંદરો ચારિત્ર અને યોગરૂપી ઘડાઓને ધબાધબ ઉંધા વાળી નાંખીને સઘળો શમરૂપી રસ ઢોળી નાખે છે ત્યારે મુનિરૂપી રસના વહેપારીઓ શું કરી શકે ?
આ મન કોઇપણ પ્રકારે અંકુશમાં રહેતું નથી અને જો બળાત્કારે તેને વશ કરવામાં આવે તો સર્પની જેમ છંછેડાય છે. સર્પની ચાલ હંમેશા વાંકી હોય છે. તેને જો છંછેડવામાં આવે તો તે વિશેષ વક્રતાને ધારણ કરે છે. માટે જ સર્પ જે રસ્તે જતો હોય તે રસ્તે તેને શાંતિથી જવા દેવો જોઈએ પણ છંછેડવો જોઇએ નહિ. જો જરાપણ તેને છંછેડવામાં આવે તો તે ડંખ માર્યા વિના રહે નહિ. તેમ મનનું પણ તેવું જ છે. એ ચંચળ હોવાના કારણે વાંદરાની જેમ કૂદાકૂદ કરે છે, તે વખતે જો તેની પાસે સમજાવટથી કામ ન લેવાય અને બળાત્કાર કરાય તો ઘણું નુકસાન કરનારું બને છે. ન તો મનને દબાવવાનું છે કે ન તો મનને મારવાનું છે. મનને મનાવવાનું છે અને સન્માર્ગે વાળવાનું છે. મનને પલોટવાનું છે – કેળવવાનું છે.
-
તોફાની મનને નાથવાનો ઉપાય બળાત્કાર નથી પણ જ્ઞાનયોગ છે. જ્ઞાનયોગથી આત્માનું-પરમાત્માનું સ્વરૂપ જેમ જેમ વિચારવામાં આવે છે, તેમ તેમ તોફાની મન શાંત થતું જાય છે. મદોન્મત હાથીને વારવાથી તે અધિક તોફાને ચડે છે. પરંતુ જો તેને બળાત્કારે રોકવામાં ન આવે તો ઇષ્ટ વિષયને પામીને તે પોતાની મેળે શાંત થઇ જાય છે. મનની પણ એ જ સ્થિતિ છે. યોગશાસ્ત્રના બારમા સ્વાનુભવ પ્રકાશમાં કલિકાલ સર્વજ્ઞ કહે છે કે ઇન્દ્રિયોને વિષયો પ્રત્યે પ્રેરવી નહિ અને પોતાના વિષયને
વાતને મર્યાદાથી સમજશો તો વિરુદ્ધ જણાતી વાતો અવિરુદ્ધ સમજાશે.
