________________
639 હૃદય નયન નિહાળે જગધણી
નમન આવે છે પછી શાસ્ત્રયોગનું નમન અને અંતે સામર્થ્યયોગના પરાકાષ્ઠાના નમનરૂપે મન પરિણમે ત્યારે સહજાત્મ સ્વરૂપી થવાતા પરમાત્મા બનાય છે. જ્યાં ઇચ્છાની તૃપ્તિ પૂર્ણકામ-વીતરાગતા છે અને વિચારની તૃપ્તિ નિર્વિકલ્પતા-કેવળજ્ઞાન-કેવળદર્શન છે.
મનની આ દશાને પામવાની છે પણ મન પકડ્યું પકડાતું નથી, બાંધ્યું બંધાતુ નથી, ઝાલ્યું ઝલાતું નથી, રાખ્યું રહેતું નથી એવું મન મર્કટ જેવું છે. મનરૂપી વાંદરીનું બચ્ચુ એક ઈચ્છા પરથી બીજી ઈચ્છા પર અને એક વિચારથી બીજા વિચાર પર ઠેકડા માર્યા કરે છે. નાચ નાચે છે જેમ વાંદરીનું બચ્ચુ એક જગ્યાએ બેસી ન રહેતા એક વૃક્ષની ડાળ પરથી બૌજા વૃક્ષની ડાળ પર કૂદકા મારે છે તેમ આ મન પણ સતત કૂદાકૂદ કર્યા જ કરે છે. મૂળમાં તો તે આત્માનો જ અંશ છેં. કહ્યું છે કે મન ચંચલમ્ દુર્ગાહ્યમ્ - મન ચંચળ છે. એને વશ કરવું ઘણું કઠીન છે.
આત્માની શક્તિ અનંત છે. સમયમાત્રમાં સર્વક્ષેત્રના, સર્વકાળના, સર્વદ્રવ્યો તેના ગુણ પર્યાય સહિત જણાઇ જાય તેવી અચિંત્ય જ્ઞાનશક્તિ ધરાવે છે. સ્વ-પ્રકાશક, સ્વ-પર પ્રકાશક, સર્વોચ્ચ પ્રકાશક અને સર્વપ્રકાશક શક્તિ આત્માની છે. મન એ આત્માનો અંશ છે તેથી એમાં પૂર્ણની આંશિક ઝલક જોવા મળે છે. સમયમાત્રમાં ક્ષેત્રના બંધનોને તોડીને, સીમાઓને પાર કરીને લંડન, ન્યુયોર્ક, મહાવિદેહ, આકાશ, પાતાળ એમ બધે જ ભટકવા તે સમર્થ છે.
એ જ રીતે વર્તમાનમાંથી ભૂતકાળમાં કે ભાવિમાં મનને વિચરણ કરવામાં વાર લાગતી નથી. આત્મદ્રવ્યમાંથી અન્યદ્રવ્યની વિચારણામાં સરકી જવામાં મનને સમય લાગતો નથી. શાંતરસમાંથી ક્રોધાદિના અશાંતરસમાં પણ બહુ ઝડપથી તે ચાલ્યું જાય છે.
આપણા ભાવ સારા યા નરસા છે. પદાર્થ સારા નરસા નથી.
