________________
399
હૃદય નયન નિહાળે જગધણી
દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-કાળ-ભાવથી અપ્રતિબદ્ધ હોય. એ કોઈ વ્યક્તિ, વસ્તુ, ક્ષેત્ર, કાળ, કે વિકલ્પમાં અટકી જઈને મોક્ષ પ્રતિના એના ગમનમાં અટકનારા ન હોય. પાંચે ઈન્દ્રિયોના ૨૩/૨૪ વિષયો અને ૨૪૦/૨૫૨ વિકારથી તો એ સર્વસંગ પરિત્યાગ કરીને અળગો થયો છે; કોઈ લબ્ધિ, પદ, પ્રતિષ્ઠા, કીર્તિ, લોકેષણામાં જરાય લપસી ન પડે એવો જે નિસ્પૃહી, નિષ્કામી છે, તે જ આતમરામી છે. આત્માની નિષ્ઠા થઇ જાય તો વિષ જેવા વિષયકષાયની વિષ્ટા અંતઃકરણમાંથી નીકળી જાય છે. આત્માનું ભાન થતાં પર-પદાર્થ સંબંધી અનંતા રાદ્વેષ નીકળી જતાં હોય છે. એના સંયમજીવનનું નિર્વહન સર્વથા, સર્વદા, સર્વત્ર અપ્રતિબદ્ધ હોય છે. પદ, પ્રતિષ્ઠા, સ્થાન છોડી દેવા પડે તો છોડી દે પણ કોઇની શેહમાં ન આવે, જે આપણને ખુદ યોગીરાજજીના જીવનમાં જોવા મળે છે. મોહનીય કર્મનો સર્વથા ક્ષય કરી વીતરાગ બનેલા; કેવળજ્ઞાની ભગવંત તો પૂર્ણપણે નિરીહ નિષ્કામી છે જ. પરંતુ જેઓ મોહનીય કર્મનો ક્ષયોપશમ કરી, પૂર્ણ ક્ષયના એટલે કે વીતરાગતાના લક્ષ્ય આત્મવિકાસ સાધી રહેલાં છે, (સાધક મુનિગણ પણ આતમરામી છે. સાધક સપ્રયત્ન નિષ્કામી છે જ્યારે કેવળી અને અરિહંત ભગવંતો અપ્રયત્ન-સહજ નિષ્કામી છે.) છતાં અહિંયા ‘કેવળ નિષ્કામી-સહજ નિષ્કામી’ એવું વિશેષણ મુનિગણ માટે જે વાપર્યું છે, તે સહજતા પ્રતિના અવિરત પ્રયાણને અનુલક્ષીને વાપરવામાં આવ્યું છે. બાકી તો, અરિહંત, સિદ્ધ ભગવંતો તથા સામાન્ય કેવળી ભગવંતો જ મુખ્યપણે આતમરામી છે.
સંસારીને દેહ છે, દેહભાવ છે, દેહમોહ છે અને દેહમોહને રમવાપોષવા પરિગ્રહ છે. મુનિગણને દેહ છે. પણ દેહમાં રમનારા ન હોવાથી દેહભાવ નથી, આત્મભાવ છે. તેથી તેઓ સાધકકક્ષાના દેહાતીત છે, કે જે દશાના ગુણગાન ગાતાં આત્મજ્ઞાની પુરુષ કહે છે... “દેહ છતાં જેની
ક્રિયા, ભાવ, વર્તન, પરિણતિ, વિયાર, વ્યવહારાદિ એ બાહ્ય ધર્મ છે પણ વસ્તુસ્વભાવ એ વાસ્તવિક ધર્મ છે.
