________________
प्राणिनि भूते ६ |४|११२ ॥
કાલાર્થક વર્ષ નામ અન્તમાં છે જેના એવા દ્વિતીયાન્ત વિષ્ણુ સમાસ સ્વરૂપ નામને; પ્રાણી સ્વરૂપ ભૂતાર્થમાં જ્ઞ પ્રત્યય થાય છે. કે વર્ષે મૂતો વત્તઃ આ અર્થમાં દિવર્ષ નામને આ સૂત્રથી ઞ પ્રત્યય. ‘ઝવર્ષે૦ ૭-૪-૬૮' થી અન્ય ૩૬ નો લોપ વગેરે કાર્ય થવાથી દિવર્ષો વત્ત: આવો પ્રયોગ થાય છે. અર્થબે વરસનો વત્સ (વાછરડું). પ્રાપ્તિનીતિ વિમ્ ?= આ સૂત્રથી ઉપર જણાવ્યા મુજબ પ્રાણી સ્વરૂપ જ ભૂતાર્થમાં; કાલવાચક વર્ષાન્ત દ્વિગુભૂત દ્વિતીયાન્ત નામને પ્રત્યય થાય છે. તેથી કે વર્ષે ભૂતઃ સરઃ આ અર્થમાં દિવર્ષ નામને અહીં ભૃતાર્થ પ્રાણી ન હોવાથી આ સૂત્રથી જ્ઞ પ્રત્યય થતો નથી. પરન્તુ પૂર્વ . સૂત્રમાં(૬-૪-૧૧૧ માં) જણાવ્યા મુજબ જ્ઞ અને ના તેમ જ વિકલ્પપક્ષમાં ફણ્ પ્રત્યયાદિ કાર્ય થાય છે. તેથી દિવર્ષ: દ્વિવÚળ: દ્વિવાર્ષિઃ સરળ: આવો પ્રયોગ થાય છે. અર્થ- બે વર્ષનું સરક-ઘાસવિશેષ. ||૧૧૨।।
માતાનું ઘતિ ચઃ ૬/૪/૧૧૩||
માસ નામ છે અન્તમાં જેના એવા દ્વિગુ સમાસભૂત દ્વિતીયાન્ત નામને; વય (ઉંમર) અર્થ ગમ્યમાન હોય તો ભૂતાર્થમાં ય પ્રત્યય થાય છે. ઢૌ માસી ભૂતઃ શિશુ: આ અર્થમાં ક્રિમાસ નામને આ સૂત્રથી 5 પ્રત્યય. ‘ગવર્ષે ૭૪-૬૮' થી અન્ય ૪ નો લોપ વગેરે કાર્ય થવાથી દ્વિમાસ્યઃ શિશુ: આવો પ્રયોગ થાય છે. અર્થ- બે મહિનાનો છોકરો. વીતિ વિમ્ ?= આ સૂત્રથી ઉપર જણાવ્યા મુજબ ઉંમર-વય અર્થ ગમ્યમાન હોય તો જ માતાન્ત દ્વિગુ સમાસભૂત દ્વિતીયાન્ત નામને ભૂતાર્થમાં ય પ્રત્યય થાય છે. તેથી દૌ માસી ભૂતો વ્યાધિ: આ અર્થમાં દ્વિમાસ નામને; અહીં ઉંમર અર્થ ગમ્યમાન ન હોવાથી આ સૂત્રથી ય પ્રત્યય થતો નથી. પરન્તુ ‘તું માવિ૦ ૬-૪-૧૦૬' થી બ્ પ્રત્યય થાય છે. જેથી ‘વૃત્તિ:૦ ૭-૪-૧’ થી આઘસ્વર રૂ ને વૃદ્ધિ હું આદેશ વગેરે કાર્ય થવાથી ત્રૈમાસિò વ્યાધિ: આવો પ્રયોગ થાય છે. અર્થ- બે
૨૮૩
