________________
क्रियायां क्रियार्थायां तुम् णकच् भविष्यन्ती ५ | ३|१३|
જે ધાતુને તુમ્ વગેરે પ્રત્યયો કરવાના છે તે ધાતુના અર્થ સ્વરૂપ ત્રિજ્યા જેનું પ્રયોજન છે, તે ક્રિયા (કારણભૂતક્રિયા) ની વાચક ધાતુ ઉપપદ હોય તો કાર્યભૂત ક્રિયાવાચક ભવિષ્યદર્થક ધાતુને તુમ્ ળવ્ (બ) અને ભવિષ્યન્તીના પ્રત્યયો થાય છે. તું જર: રિવ્યામીતિ વા યાતિ - અહીં ૢ ધાત્વર્થ ક્રિયા, યા ધાત્વર્થ ગમનક્રિયાનું પ્રયોજન છે. તેથી ય ધાતુ (કારણભૂત ક્રિયા વાચક યા ધાતુ) ઉપપદ હોવાથી ભવિષ્યદર્થક ૢ ધાતુને આ સૂત્રથી તુમ્ ળવું અને ભવિષ્યન્તીનો સ્થતિ कृ પ્રત્યય. તુમ્ આ અવસ્થામાં ‘નમિત્તો૦ ૪-૩-૧' થી ને ગુણ સ્ આદેશ વગેરે કાર્ય થવાથી તુમ્ આવો પ્રયોગ થાય છે. +ખવું આ અવસ્થામાં ‘નમિત્તે૦ ૪-રૂ-૧' થી ને વૃદ્ધિ ર્ આદેશાદિ કાર્ય થવાથી ાર: આવો પ્રયોગ થાય છે. +સ્કૃતિ આ અવસ્થામાં ‘હસ્તૃતઃ સ્વસ્ય ૪-૪-૪૬' થી સ્વતિ પ્રત્યયની પૂર્વે ટ્. ઉપર જણાવ્યા મુજબ ને ગુણ ૧૬ આદેશ વગેરે કાર્ય થવાથી ઘ્ધિતિ આવો પ્રયોગ થાય છે. અર્થ- ક૨શે તેથી જાય છે. (કરવા માટે જાય છે.)
યિાયામિતિ હ્રિ?= આ સૂત્રથી ઉપર જણાવ્યા મુજબ કારણભૂત ક્રિયાનો જ (કારણનો નહિ) ધાતુ ઉપપદ હોય તો કાર્યભૂત ક્રિયાવાચક ભવિષ્યદર્થક ધાતુને તુમ્ ળવું અને ભવિષ્યન્તીનો પ્રત્યય થાય છે. તેથી મિશિષ્યે ચર્ચ ખટાઃ અહીં કારણભૂત ક્રિયાવાચક ધાતુ ઉપપદ ન હોવાથી તાદૃશ ભવિષ્યદર્થક મિલ્ ધાતુને આ સૂત્રથી તુમ્ ળ ્ કે ભવિષ્યન્તીનો પ્રત્યય થતો નથી. પરન્તુ ‘ભવિષ્યન્તી ૬-૨-૪' થી ભવિષ્યન્તીનો સ્થે પ્રત્યય. તેની પૂર્વે ‘સ્તાશિ૦ ૪-૪-૨૨' થી રૂટ્ વગેરે કાર્ય થાય છે. અર્થ- ભિક્ષા માટે આની જટા છે. અહીં સમજી શકાય છે કે ભિક્ષાના કારણ સ્વરૂપ જટાવાચક પદ, ઉપપદ હોવા છતાં કારણભૂત ક્રિયાવાચક ધાતુ સ્વરૂપ એ ઉપપદ નથી.
૧૫૬
