Page Text
________________
સાક્ષાદન્વય થતો હોવાથી ગુણવાચકાદિ નામોની અપેક્ષાએ દ્રવ્યવાચક નામમાં પ્રાધાન્ય મનાય છે. તેથી નીનોનું અહીં દ્રવ્યવાચક ઉત્પલ નામનો સમાસમાં નિપાત જ થશે, પૂર્વમાં નિપાત નહીં થાય. ઇત્યાદિ અન્યત્ર અનુસળેય છે. ત્યાં સુધી આ વિષયમાં યાદ રાખવું જોઈએ કે - “નાતિતમનપ્રવૃત્તિનિમિત્તાનાં શલ્લાનાં મધ્યેનાતિવૃિિનમિત્તવમેવ વિશેષ્યવાવવમ અર્થાત્ જાતિપ્રવૃત્તિનિમિત્તક શબ્દ અને જાતિથી ઇતર ગુણાદિ પ્રવૃત્તિનિમિત્તક શબ્દોમાં જાતિપ્રવૃત્તિનિમિત્તક જ શબ્દ વિશેષ્યવાચક બને છે. આ નિયમથી નીતોવતમ્ અહીં ગુણપ્રવૃત્તિનિમિત્તક નીત્ત અને ઉત્પન્નવ જાતિપ્રવૃત્તિનિમિત્તક ઉત્પત્ત શબ્દમાં ઉત્પન્ન જ શબ્દ વિશેષ્યવાચક મનાય છે. નીત્ત પદમાં વિશેષ્યવાચકત્વ મનાતું નથી. તેથી ઉપર જણાવ્યા મુજબ આ સૂત્રથી વિહિત ર્મધારય - તલુરુષ સમાસમાં નીત પદનો પૂર્વ જ પ્રયોગ થાય છે. વછુટ અને કૃષ્ણઉગ્ન: અહીં ઉગ્ન અને કૃષ્ટ શબ્દ ગુણપ્રવૃત્તિનિમિત્તક હોવાથી વક્તાની ઇચ્છાનુસાર પ્રત્યેકમાં વિશેષણત્વ અને વિશેષ્યત્વના તાત્પર્યથી ઉગ્ન અને સુટ નામનો ક્રમિક પૂર્વ પ્રયોગ થાય છે - એ સ્પષ્ટ છે. અર્થક્રમશઃ- નીલકમળ. લંગડો લુલો. લુલો લંગડો.
પાર્થમિતિ વિમ્ ? = આ સૂત્રથી ઉપર જણાવ્યા મુજબ એકાર્થક જ વિશેષ વાચક નામને વિશેષ્યવાચક નામની સાથે તપુરુષ વર્મધારય સમાસ થાય છે. તેથી વૃદ્ધોલા આ વિગ્રહમાં વૃદ્ધ નામને પક્ષ નામની સાથે આ સૂત્રથી તપુરુષ - વર્મધારય સમાસ થતો નથી. અહીં વૃદ્ધ અને લક્ષન ને ભેદ સમ્બન્ધથી વિશેષણ - વિશેષ્યભાવ છે, અભેદ સમ્બન્ધથી નથી. તેથી વિશેણવાચક વૃદ્ધ નામ અહીં સમાનાર્થક વિશેષ્ય સમાનાર્થક) ન હોવાથી આ સૂત્રથી તેને વિશેષ્યવાચક ફક્ષ નામની સાથે ર્મધારય સમાસ થતો નથી. પરન્તુ ષટ્યયત્ના૦ રૂ-૧-૭૬ થી ષષ્ઠીતવુરુષ સમાસાદિ કાર્ય થાય છે. જેથી વૃઘોલા આવો પ્રયોગ થાય છે. અર્થ - વૃદ્ધનો બળદ. વૃદ્ધોક્ષા અહીં ર્મધારય સમાસ થતો ન હોવાથી નાતમહત્વ
રૂ-૧૬ થી સમાસાન્ત મત પ્રત્યય પણ થતો નથી. અન્યથા વૃદ્ધચક્ષા આ વિગ્રહમાં પણ વૃદ્ધો: આવો પ્રયોગ થયો હોત. આ સૂત્રથી બહુલાધિકારના કારણે રામ નામ: અર્જુનઃ કાર્તવીર્ય... ઇત્યાદિ સ્થળે સમાસ થતો નથી. તેમ જ કૃષ્ણસ નહિં... ઈત્યાદિ સ્થળે નિત્ય સમાસ થાય છે. ઈત્યાદિ બૃહત્તિથી જાણવું... II૯૬ી.
૭૨
| SR No. | 005826 |
| Book Title | Siddhhemchandra Shabdanushasan Laghuvrutti Vivran Part 03 |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Chandraguptavijay |
| Publisher | Mokshaiklakshi Prakashan |
| Publication Year | |
| Total Pages | 310 |
| Language | Gujarati |
| Classification | Book_Gujarati |
| File Size | 17 MB |