________________
समासे समस्तस्य २।३।१३॥
નિમિત્ત ( ૢ વ્ પ્ ) અને નિમિત્તી (કાર્યો ર્) એક સમાસમાં હોય તો; પૂર્વ પદની સાથે સમાસ ન થયો હોય એવું સ્ અને હસ્ પ્રત્યયાન્ત જે નામ તેના 7 ને, તેની પ૨માં ૫ વ્ અથવા ૢ હોય તો ર્ આદેશ થાય છે. સર્પિલ: ઠુમ્મ: અને ધનુષઃ મ્ આ વિગ્રહમાં ષષ્ઠીતત્પુરુષ સમાસાદિ કાર્યથી નિષ્પન્ન સર્પિ ્+મઃ અને હ્યુનત્+મ્ આ અવસ્થામાં ‘સોહ્રઃ ૨-૧-૭૨' થી સ્ ને ર્ આદેશ. આ સૂત્રથી ` ને ૪ આદેશ ઈત્યાદિ કાર્ય થવાથી સર્જિત્મ્ય અને ઘનુમ્ આવો પ્રયોગ થાય છે. અર્થ ક્રમશઃ– ઘીનો ઘડો. ધનુષ્યનું કાર્ય. સમાસ તિ મ્િ? = આ સૂત્રથી ઉપર જણાવ્યા મુજબ નિમિત્ત અને નિમિત્ત એક સમાસમાં જ હોય તો; પૂર્વ પદની સાથે જેને સમાસ થયો ન હોય એવા ફસ અને ઉસ્ પ્રત્યયાન્ત નામ સમ્બન્ધી ૢ ને; તેની પરમાં છૅ વ્ પ્ અથવા તોૢ હોય તો પ્ આદેશ થાય છે.તેથી તિતુ સર્રિ:, પિવ त्वमुदकम् અહીં અસમસ્ત સ્ પ્રત્યયાન્ત સર્પિ ્ નામ સમ્બન્ધી ૐ ને; તેની પરમાં હોવા છતાં, નિમિત્ત-નિમિત્તી એક સમાસમાં ન હોવાથી આ સૂત્રથી વ્ આદેશ થતો નથી. પરન્તુ ઃ પવાત્તે૰૧-૩-રૂ' થી વિસર્ગ થાય છે. અર્થ - ઘી રહે; તું પાણી પી. અસમસ્તસ્કૃતિ વિમ્ ? = આ સૂત્રથી ઉપર જણાવ્યા મુજબ નિમિત્ત અને નિમિત્તી એક સમાસમાં હોય તો પૂર્વ પદની સાથે અસમસ્ત જ સ્ અને ઉત્ પ્રત્યયાન્ત નામ સમ્બન્ધી ૢ ને; તેની પરમાં ર્ ર્ અથવા ૢ હોય તો પ્ આદેશ થાય છે. તેથી પરમં ચ તત્ સર્વિસ્તસ્ય બ્લુમ્ આ વિગ્રહમાં કર્મધારયાદિ સમાસથી નિષ્પન્ન પરમસર્રિ:બ્લુમ્ આ પ્રયોગમાં રૂક્ષ્ પ્રત્યયાન્ત સર્વિસ્ નામ પરમ પદની સાથે સમસ્ત હોવાથી તત્સમ્બન્ધી ર્ ને આ સૂત્રથી ર્ આદેશ થતો નથી. પરન્તુ ઃ પવાત્તે ૧-૩-૧૩′ થી વિસર્ગ થયો છે. અર્થ – સુંદર ઘીનો ઘડો. I॥૧૩॥
१२८
