________________
(૩) ગાયઋતે પાપમ્ आहते पादम् =
1
૭૧
પગને લાંબો કરે છે.
પગને આઘાત પહોંચાડે છે.
=
અહીં કર્તાનાં પોતાનાં અંગવાચક પર્ શબ્દ કર્મ તરીકે મૂકેલો છે તેથી આ સૂત્રથી આત્મનેપદ થયું છે. સાધુનિકા ઉપર પ્રમાણે થશે.
સ્વેટ્ટે ઐતિ વ્હિમ્ ? આયતિ રન્નુમ્ = દોરડીને લાંબી કરે છે. અહીં રન્તુ એ કર્મ છે પણ કર્તાનાં પોતાનાં અંગવાચક કર્મ નથી તેથી આ સૂત્રથી આત્મનેપદ ન થતાં શેષાદ્... ૩-૩-૧૦૦ થી પરમૈપદ થયું છે. એજ પ્રમાણે હન્તિ વાસમ્ = નોકરને મારે છે.
'સ્વ રૂતિ વિમ્ ? આયતિ પાવૈ મૈત્રસ્ય = મૈત્રનાં પગને લાંબો કરે છે. અહીં પાવૌ એ કર્મ છે પણ કર્તાનાં પોતાનાં અંગવાચક કર્મ નથી
પણ મૈત્રનાં અંગવાચક છે તેથી આ સૂત્રથી આત્મનેપદ ન થતાં શેષાત્... ૩-૩-૧૦૦ થી પરસૈંપદ થયું છે.
અજ્ઞ કૃતિ વિમ્ ? સ્વં પુત્ર જ્ઞાન્તિ = પોતાનાં પુત્રને મારે છે. અહીં પોતાનો પુત્ર છે પણ પોતાનાં અંગવાચી કર્મ નથી તેથી આ સૂત્રથી આત્મનેપદ ન થતાં શેષાત્... ૩-૩-૧૦૦ થી પરૌંપદ થયું છે. સ્વાઙ્ગ ન લખતાં હૈં સ્વેટ્ટે લખ્યું તે પારિભાષિક સ્વાંગ ન લેતાં કર્તાનું પોતાનું અંગ ગ્રહણ કરવા માટે જ સૂત્રમાં સ્વેટ્ટે લખ્યું છે.
व्युदस्तपः । ३-३-८७
અર્થ:- કર્મનો અભાવ હોતે છતે અને કર્તાનું પોતાનું અંગ કર્મ હોતે છતે વિ અને ર્ ઉપસર્ગપૂર્વક તપ્ ધાતુથી કર્તામાં આત્મનેપદ થાય છે.
વિવેચનઃ (૧) વિતપતે-ઉત્તપતે રવિઃ = સૂર્ય તપે છે. (દીપે છે.) તપ-સંતાપે (૩૩૩) વિ+તપ્+તે, उद्+तप्+ते તિથ્ તસ્... ૩-૩-૬ થી તે પ્રત્યય.
વિ+ત+અ+તે, તપ્+૪+તે - ર્જાય.. ૩-૪-૭૧ થી શત્ પ્રત્યય.
वितपते, उत्तपते અધોને... ૧-૩-૫૦ થી ર્ નો ત્.
-
આ અકર્મક વ્ ધાતુનું ઉદાહરણ છે.
(૨) વિતતે-ત્તપતે પાળિમ્ = પોતાનાં હાથને તપાવે છે. અહીં પાળિય્ એ કર્તાનું પોતાનું અંગવાચી કર્મ છે તેથી આ સૂત્રથી આત્મનેપદ થયું છે.
