________________
૪૬
3 करण
વાત્રેપન્નુનાતિ = દાતરડાવડે કાપે છે.
૪ ત્થભૂતલક્ષળ - અપિ ત્વે મણ્ડતુના છાત્રમદ્રાક્ષૌઃ ? શું તે કમણ્ડલુથી વિદ્યાર્થીને જોયો ? અહીં મત્તુ એ ઇત્થભૂત લક્ષણ છે.
-
પ્રશ્ન :- ૨-૨-૩૬ માં ઇત્યમ્ભુત છે અને આ સૂત્રમાં પણ ઇત્થભૂત લક્ષણ છે તેમાં તફાવત શું ?
જવાબ:- ૨-૨-૩૬ માં ઇત્થભૂત એટલે જેના પ્રત્યે વિશિષ્ટ પ્રકારનો ભાવ છે તે ઇત્થભૂત અને અહીં જેના વડે તેવો ભાવ જણાય છે તે અર્થાત્ ઇત્થભૂતલક્ષણ લેવાનું છે. ‘છાત્ર’ એ ઇત્યમ્રૂત છે અને ‘મતુ’ એ ઇત્થભૂતલક્ષણ છે.
પ્રશ્ન :- સર્વાજેવુ ાં જાર: મુમ્ । એ પ્રમાણે કર્તા કારકને જ મુખ્ય કહેવાય છે. કર્તા સિવાયના અન્ય કારક ગૌણ કહેવાય છે. તો આ સૂત્રમાં કર્તા વાચી ગૌણ નામથી તૃતીયા વિભક્તિ થાય છે. એવું શા માટે કહ્યું ?
જવાબ :- ચૈàળ : ઋત: । અહીં ક્રિયાની સિદ્ધિમાં મુખ્યતા ચૈત્ર ની છે. તેથી તે કર્તૃસંશક તો થશે જ પરન્તુ ‘યસ્ય નાનઃ ઞાતપવેન સામાનાધિરથં નાસ્તિ તદ્ ગૌળમ્' । એ વચન છે. અહીં ક્રિયાપદની સાથે ચૈત્ર નું સમાનાધિકરણ નથી. તેથી તે ગૌણ નામ કહેવાય છે. એટલે કર્તા તરીકે પ્રધાન હોવા છતાં નામ તરીકે ગૌણ એવાં ચૈત્ર ને આ સૂત્રથી તૃતીયા વિભક્તિ થાય છે. તે યથાર્થ જ છે.
ઉપપદ તૃતીયા – ૪૫ થી ૪૭
सहार्थे २-२-४५
-
અર્થ :- સહાર્થમાં – તુલ્યયોગ અને વિદ્યમાનતા અર્થ ગમ્યમાન હોતે છતે ગૌણ નામથી તૃતીયા વિભક્તિ થાય છે.
સૂત્રસમાસ :- સહસ્ય અર્થ:-સદ્દાર્થ:, તસ્મિન્ । (ષ. તત્પુ.) સહ અર્થ: વિદ્યતે યસ્મિન્ સ:-સહાર્થ:, તસ્મિન્ । (બહુ.)
વિવેઝન :- (૧) ક્રિયા – પુત્રે સહઞાતઃ ગમન ક્રિયાવડે તુલ્યયોગ છે.
=
પુત્રની સાથે આવ્યો. અહીં
