________________
૨૧૪
नोपान्त्यवतः २-४ -१३
અર્થ :– જેના ઉપાત્ત્વનો લોપ થતો નથી તેવા અન્ અન્તવાળા બહુવ્રીહિ સમાસથી સ્ત્રીલિંગમાં ઊ પ્રત્યય થતો નથી.
સૂત્રસમાસ :– અન્તસ્ય સમીપમ્ - પાન્તમ્. વાત્તે ભવ: उपान्त्यः. उपान्त्यः अस्ति अस्य सः કપાન્યવાન, તસ્માત્. (બહુ.) વિવેચન :— શોપનમ્ પર્વ યસ્યા: સા – સુપર્વા = દેવ, બાણ. શોભનન્ શર્મ યસ્યા: સા – સુશર્મા = ઉત્તમ સુખ છે જેને તે.
w
અનો વા ૨-૪-૧૧ થી ૌ ની પ્રાપ્તિ હતી. પણ નવમા... ૨-૧૧૧૧ થી ઉપાન્ય નાં લોપનો નિષેધ કરેલો છે તેથી આ સૂત્રથી પ્રત્યયનો નિષેધ થયો છે.
૩૫ાન્યવત કૃતિ વિમ્ ? વહુરાણી. અહીં અન્ નાં ૬ નો (ઉપાત્ત્વનો) લોપ થયો છે તેથી આ સૂત્રથી ઊઁ પ્રત્યય નિષેધ ન થવાથી અનો વા ૨– ૪–૧૧ થી ૭ પ્રત્યય થયો છે.
આ સૂત્ર ૨–૪-૧ તેમજ ૨-૪–૧૧ સૂત્રનું બાધક સૂત્ર છે. ૨–૪–૧ થી થતાં ી પ્રત્યયનો આ સૂત્રે નિષેધ કર્યો અને ગનો વા. ૨-૪-૧૧ થી થતાં વિકલ્પે ી પ્રત્યયમાં આ સૂત્રે ભેદ પાડ્યો કે જે શબ્દમાં ઉપાત્ત્વનો લોપ ન થાય તેને ઊ પ્રત્યયનહીં થાય અને જે શબ્દમાં ઉપાત્ત્વનો લોપ થાય તેને ી પ્રત્યય થશે.
मनः २-४-१४
અર્થ :— મન્ અન્તવાળા શબ્દોથી સ્ત્રીલંગમાં ઊ પ્રત્યય થતો નથી. વિવેચન :— સીમાનો – સૌમન્ = મર્યાદા, સીમાડો.
ન્નિયાં... ૨–૪–૧ થી ૭ પ્રત્યયની પ્રાપ્તિ હતી તેનો આ સૂત્રે નિષેધ કર્યો છે.
પ્રશ્ન :– આ સૂત્રની રચના શા માટે કરી ? ઉપરનાં સૂત્રથી જૈ નો નિષેધ થતો જ હતો.
જવાબ ઃ– ઉપરના સૂત્રે બહુવ્રીહિ સમાસમાં થતાં જૈ નો નિષેધ કર્યો છે. જ્યારે મન્ અન્તવાળા શબ્દો તો બહુવ્રીહિ સમાસમાં ન હોય તો પણ નિષેધ
