________________
સરળ ગુજરાતી વ્યાકરણ
૨૧ પ્રકૃતિ નક્કી કરવામાં જીભની જુદી જુદી ઊંચાઈ મહત્ત્વનું કામ કરે છે.
હોઠ : હોઠ પાસે હવાનું પૂર્ણ દબાણ થઈ શકે છે. પસાર થતી હવાને તે ઘર્ષણ પણ આપી શકે છે.
ફેફસાંમાંથી નીકળેલી હવા મુખ દ્વારા બહાર નીકળે ત્યાં સુધીમાં તેને ઘણે ઠેકાણે રોકી શકાય કે ઘર્ષણ આપી શકાય. બધા ધ્વનિઓ અવરોધના જુદા જુદા પ્રકાર પર આધાર રાખે છે.
જુદા જુદા ભાગોમાં વર્ગીકૃત કરી શકાતા ગુજરાતી ભાષાના વ્યંજનો જોઈએ.
સ્ફોટક (stop) : સ્ફોટકનું મુખ્ય લક્ષણ એ કે તેમાં ધડાકા સાથે હવા બહાર નીકળે છે. તે
જીભ, હોઠ અને કાકલની એવી સ્થિતિ રાખીએ કે હવા એકઠી થાય અને ત્યાર બાદ એને એકદમ માર્ગ આપીએ તો હવા થોડા અવાજ સાથે બહાર આવે છે. આ રીતે પેદા થતો ધ્વનિ તે સ્ફોટક. હોઠ પર, તાળવાના કેટલાક ભાગ પર હવાનું પૂર્ણ રોકાણ થઈ શકે છે. સ્ફોટક ધ્વનિ ઘોષ અને અઘોષ બંને પ્રકારના હોઈ શકે. .
૫, ટ, ક – ધ્વનિઓ ઘોષ છે. બ, ડ, ગ – ધ્વનિઓ અઘોષ છે.
સ્ફોટક ધ્વનિની એક વિશેષતા એ છે કે તેને લંબાવી શકાતા નથી. દવાનું પૂર્ણ રોકાણ કરી તે જથ્થો એક વાર મુક્ત કરી દીધો પછી આ ધ્વનિને લંબાવી શકાય નહિ. સ્ફોટક ધ્વનિઓ નીચેના સ્થાન પરથી નીકળી શકે :
૫, બ, ભ - ઓષ્ઠ સ્થાન પરથી. ત, થ, દ, ' – વર્લ્સ સ્થાન પરથી. ટ, ઠ, ડ, – તાલુ સ્થાન પરથી. ક, ગ – મૂર્ધન્ય સ્થાન પરથી.
સંઘષઓ (spirants કે Fricatives) : જેટલે સ્થળે હવાનું રોકાણ થઈ શકે તેટલે સ્થળે ઘર્ષણ પણ ઉત્પન્ન થવાનું. હવાને જવાનો રસ્તો સાંકડો થતાં તેમાં ઘર્ષણ ઉત્પન્ન થાય છે અને તે ઘર્ષણજન્ય ધ્વનિને સંઘર્ષ કહેવામાં આવે છે.
