________________
२१०
नयविंशिका-१४ इत्थञ्च द्रव्यार्थिकेषु ध्रौव्यांशग्राही नैगम एव यतो बलिष्ठः, अतः स एवादावुपन्यस्तः । तदनन्तरं चैककरणशीलः सङ्ग्रहो यतो व्यवहारापेक्षया बलीयान्, अतः स उपन्यस्तः, यद्वा सामान्यग्राहित्वसादृश्यान्नैगमानन्तरं स उपन्यस्तः । ननु व्यवहारापेक्षया सङ्ग्रहस्य बलीयस्त्वं कुतो हेतोः सिद्धम् ? एककरणशीलाद्धेतोरिति जानीहि। सङ्ग्रहनयो हि सर्वान् घटानेकघटतयैव गृह्णाति । व्यवहारस्तु तत्तद्घटं घटविशेषतयैव प्रतिजानीते, विशेषेष्वेवार्थक्रियाकारित्वस्य सम्मतत्वाल्लोकव्यवहारस्य विशेषेषु विश्रान्तत्वात् । विशेषाणां बहुत्वं तु प्रसिद्धमेवेति न व्यवहारनय एककरणरूपं द्रव्यलक्षणं वर्तते, सग्रहनये तु तद्वर्तत एवेति व्यवहारापेक्षया द्रव्यार्थिकत्वे सङ्ग्रहनयस्य बलीयस्त्वं सिद्धम् । एवञ्च द्रव्यार्थिकेषु प्रथमो नैगमः, द्वितीयः संग्रहः, तृतीयस्तु व्यवहार इति क्रमो न्यायोपपन्नः ॥१४॥ अथ यदि व्यवहारनये एककरणरूपं द्रव्यलक्षणं नास्ति, तदा तत्रानेकरणमेव प्रसक्तम् । अनेककरणं च गुण-.. पर्यायलक्षणं, न तु द्रव्यलक्षणम् । अत एव विशेषावश्यकभाष्यवृत्त्यादौ सामान्यं द्रव्यं, વિવિધ લક્ષણો જોવા મળે છે. એટલે લાઘવ તો દૂર... મોટું ગૌરવ જ આવી પડે. માટે વાચકવરે કરેલું લક્ષણ જ લાઘવ ધરાવે છે ને તેથી તેઓશ્રીનું “લાઘવકુશળ' વિશેષણ પણ સમુચિત છે.
આમ, દ્રવ્યાર્થિક નયોમાં ધ્રૌવ્યાંશગ્રાહી નૈગમ જ દ્રવ્યાર્થતાની દૃષ્ટિએ સૌથી બલિષ્ઠ . છે ને તેથી એ પ્રથમ કહેવાયો છે. એ પછી એકકરણશીલ સંગ્રહનય વ્યવહારનયની અપેક્ષાએ બલીયમ્ છે, માટે એ કહેવાયો છે. અથવા સામાન્યગ્રાહિત્યરૂપ સાશ્યના કારણે નૈગમનય પછી એ કહેવાયેલો છે.
પ્રશ્ન - વ્યવહારનયની અપેક્ષાએ સંગ્રહનય દ્રવ્યાર્થતામાં અધિક બળવાનું છે એવું કયા હેતુથી સિદ્ધ કરશો ?
ઉત્તર - એકકરણશીલ હેતુથી એ સિદ્ધ થાય છે. સંગ્રહનય બધા જ ઘડાઓને એક ઘડારૂપે જુએ છે. જ્યારે વ્યવહારનય તે તે ઘડાને ઘટવિશેષરૂપે જ જુએ છે, કારણ કે વિશેષમાં જ અર્થક્રિયાકારિત્વ સંમત હોવાના કારણે લોકવ્યવહાર વિશેષોનો જ થાય છે. અને વિશેષ તો ઘણા હોવા પ્રસિદ્ધ છે જ, માટે વ્યવહારનયમાં એકકરણાત્મક દ્રવ્યલક્ષણ રહ્યું નથી, સંગ્રહનયમાં તો તે રહ્યું જ છે. એટલે દ્રવ્યાર્થતામાં વ્યવહારની અપેક્ષાએ સંગ્રહનય બળવાન્ સિદ્ધ થાય છે. આમ દ્રવ્યાર્થિકનયોમાં પ્રથમ નૈગમ, બીજો સંગ્રહ અને ત્રીજો વ્યવહારનય એ ક્રમ સંગત થઈ ગયો. ll૧૪ શંકા - જો વ્યવહારનયમાં એકકરણાત્મક દ્રવ્યલક્ષણ નથી, તો તેમાં અનેકકરણ જ આવી પડશે અને અનેકકરણ