________________
બાહ્ય ભાવ રેચક ઇહાં જી, પૂરક અંતરભાવ;
કુંભક થિરતાગુણે કરીજી,
પ્રાણાયામ સ્વભાવ.
મન. ૨
અર્થ : બહિરાત્મ-પ્રવૃત્તિરૂપ જે બાહ્યભાવ તેને કાઢવારૂપ રેચકપણું આ ષ્ટિમાં છે. અંતરાત્મ વૃત્તિવાળા ગુણો દાખલ કરવા તે પૂરકપણું છે અને પ્રાપ્ત થયેલા ગુણોને સ્થિર કરવા તે કુંભકપણું છે.
એવી રીતે ભાવ-પ્રાણાયામરૂપ આ દૃષ્ટિનો સ્વભાવ છે. ભાવાર્થ : અનાદિકાળથી પર ઘરમાં આથડતા જીવને સ્વઘરમાં લાવવા માટે પ્રથમ તો રેચ લઇને પેટને સાફ કરીએ છીએ તે રીતે મનમાંથી દેહ-કુટુંબ-કંચન-કીર્તિ-કામિની આદિના મમત્વને દૂર કરવું પડે છે. વાણીને પણ તથાપ્રકારના વલણમાં ઢાળવી પડે છે, પ૨ પદાર્થોની મિથ્યા પ્રશંસા કરવાની ટેવમાંથી મુક્ત કરવી પડે છે. દેહભાવને પણ બહાર કાઢવો પડે છે.
સંસારને આપેલો ભાવ, સંસારનાશક નથી બનતો પણ સંસારવર્ધક બને છે અને તે જ ભાવ જો આત્માને અપાય તો કર્મનો ક્ષય થાય છે અને આત્માનો ઉદ્ધાર થાય છે.
સર્વ પ્રકારની બહિવૃત્તિઓને બહાર કાઢી નાખવારૂપ આ રેચક ક્રિયાને ભાવ-રેચ કહે છે.
૬૨
...
આઠ દૃષ્ટિની સજ્ઝાય
