________________
‘શ્રીપાલ રાજાનો રાસ' ] ૨૯૧
અંગૂઠાને કેવી સરસ રીતે યાદ કર્યો છે !
ચોથા ખંડની તેરમી ઢાળમાં એમણે ‘તૂઠો-જૂઠો' જેવા પ્રાસ લઈ સોળ ગાથાઓમાં ૩૨ પંક્તિને અંતે ‘ઠો' અક્ષરના પ્રાસ મેળવ્યા છે. અનુભવજ્ઞાનની અઘરી વાત કરી છે અને આવા પ્રાસ પણ કઠિન છે. એ કેટલા મોટા ગજાના વિ હશે ? ઉપાધ્યાયજી મહારાજ પોતાને વિશે કહે છે :
માહરે તો ગુરુચરણ પસાયે, અનુભવ દિલ માંહિ પેઠો રે, ઋદ્ધિ વૃદ્ધિ પ્રગટી ઘટ માંહે, આતમતિ હુઈ બેઠો રે.
મને તો મારાં ગુરુચરણોની કૃપાથી અનુભવજ્ઞાન દિલમાં પ્રવેશ્યું છે. તેથી સર્વ પ્રકારની ઋદ્ધિ અને વૃદ્ધિ આત્મામાં પ્રગટી છે. આત્મા આનંદિત થઈ બેઠો છે. કવિ એક જગ્યાએ વાદ કરતાં લખે છે :
જિનહીં પાયા તિનહી છિપાયા, એ પણ એક છે ચીઠો, અનુભવમેરુ છિપે કિમ મહોટો, તે તો સઘલે દીઠો.
જેને પ્રાપ્ત કર્યું તેને છુપાવ્યું; આ પણ એક આશ્ચર્ય છે. પણ અનુભવરસ તો મેરુ પર્વત સમાન છે. તે કેમ છુપાવી શકાય ? તે બધે જોઈ શકાય છે.
આગળ લખે છે :
શાહી, કાગળ અને કલમ લઈને શાનને ઘણા લખી શકે છે. અપૂર્વ ભાવને લખે તે પંડિત છે. અને બહુ બોલબોલ કરે તે બાંઠો છે.
કવિ રાસને અંતે કહે છે :
ભાગ થાકતો પૂરણ કીધો, તાસ વચન સંકેતેંજી, તિષે વલિ સમકિતષ્ટિ જે નર તેહ તણે હિ હેતેંજી. મહોપાધ્યાય વિનયવિજયજીના વાચનના સંકેતો સમજીને મેં આ ાસ સમ્યદૃષ્ટિ મનુષ્યોના હિત માટે પૂર્ણ કર્યો છે.
આ રાસમાં શ્રીપાલ અને અજિતસેન તથા મયણાસુંદરી સિવાય અન્ય કોઈની પૂર્વભવની કથાઓ નથી. આડકથાઓ પણ નથી. રાસના આરંભે પ્રજાપાલ રાજા ` બન્ને કુંવરીઓને બે સમસ્યાઓ પૂછે છે. પછી સમસ્યાઓ આવતી નથી. શૃંગારરસ પણ અતિ મર્યાદિત વર્ણવાયો છે. શૃંગાર ઉપરાંત વીર, રૌદ્ર, બીભત્સ, કરુણ અને શાંત રસ વર્ણવાયા છે.
નવપદનો મહિમા ઉપાધ્યાયજી મહારાજે અતિ લાઘવમાં છતાં ઊંડાણથી વર્ણવેલ છે.
અન્ય રાસકૃતિઓની જેમ ‘શ્રીપાલ રાજાનો રાસ' કૃતિમાં પણ ઉપાધ્યાયજી મહારાજની ભારોભાર કવિત્વશક્તિનાં દર્શન થાય છે. તત્ત્વજ્ઞાનની વાતમાં તેઓ વિશેષ કૌશલ્ય દાખવે છે. શબ્દો અને પ્રાસ એમને સહજ છે.
